Napoleon

Stanley Kubrick en Steven Spielberg waren het al jaren van plan, maar Ridley Scott krijgt het nu voor elkaar: een film over Napoleon. Het resultaat is wonderlijk, overdonderend en onevenwichtig – gelukkig zijn er Joaquin Phoenix en de spectaculaire veldslagen.

“Verrassing is mijn voordeel”, stelt een 24-jarige, onbekende kapitein. Het is 1793 en hij heeft een plan bedacht om Toulon te bevrijden van de Engelse en Spaanse legers. Als het zijn leger lukt om het centrale kasteel in te nemen, kan hij vanaf daar de stad weer overmeesteren. De kapitein kondigt dit alles aan in een brief aan zijn broer en schrijft vervolgens: maar het gaat niet zozeer om die verrassing, alleen het vuur kan me doen zegevieren.

En dat doet het. Wat volgt is een bloederige, geweldig gefilmde actiescène waarin hij zelf meevecht. “Ik beloofde je een overwinning”, zegt hij zelf even later met typerend strakke blik, “en ik heb woord gehouden.”

Voor sommigen zou zo’n gevecht op zichzelf al een climax zijn, bij Napoleon is het pas het begin – en de film Napoleon laat het allemaal zien. Na die slag bij Toulon ook vele nog grotere gevechten die daarop volgen, Napoleons obsessieve hunkering naar de juiste verrassingstactiek en eeuwige roem, zijn verwrongen relatie met Joséphine, de coupe die hij in Frankrijk pleegt, de ernst waarmee hij zichzelf vervolgens tot keizer benoemt, dat hij meerdere keren wordt verbannen, terugkeert, uiteindelijk afgezonderd en ongelukkig sterft.

Hoe verfilm je een bestaan dat zo groots en gevarieerd is dat het welbeschouwd uit meerdere levens lijkt te bestaan? Stanley Kubrick koesterde zijn hele leven een fascinatie voor Napoleon en na 2001: A Space Odyssey (1968) besloot hij zijn leven te verfilmen. Het scenario was al voltooid, Jack Nicholson en Audrey Hepburn zouden de hoofdrollen spelen – maar het plan werd geschrapt omdat de film Waterloo (1970) flopte. Sinds 2013 is Steven Spielberg bezig om een miniserie te maken van Kubricks scenario. Ook Ridley Scott las dat script, maar vond het tegenvallen. Hij besloot met scenarist David Scarpa samen te gaan werken en zijn eigen accenten te leggen bij de verfilming van Napoleons leven.

Hypnotiserende charme
Hoewel, accenten: Napoleon is erg breed opgezet. Het verhaal omspant decennia, waardoor het prettig voortdendert en er simpelweg veel spektakel is – op het slagveld, in de politieke arena, in de slaapkamer. Joaquin Phoenix speelt de obsessieve, af en toe verstilde hoofdpersoon voortreffelijk, en wie hem ziet, gaat vanzelf geloven in de bijna hypnotiserende charme die historici Napoleon toedichten. En ook, via een van de wat lichtere lagen van de film, in de kleinzerigheid die hem soms parten speelde: hoe de grote overwinnaar Napoleon binnenskamers vaak een klein, kwetsbaar, afhankelijk ego had.

Veel van zijn gedrag wordt in deze film herleid tot zijn intrigerende band met zijn grote liefde Joséphine (een als altijd uitstekende Vanessa Kirby), al komt dat personage zelf niet tot bloei. Dat is de keerzijde van Scotts aanpak: Napoleon heeft zo’n grote greep dat veel zaken meer worden aangestipt dan uitgediept. In zeker opzicht is de film een greatest hits van een heel erg, tja, great leven. Jaartallen en plekken moeten worden uitgelegd met tekstjes op het scherm, meermaals wordt er in voice-overs voorgelezen uit brieven om te verduidelijken waar in Napoleons leven we ons bevinden. De bijpersonages blijven veelal vlak en doen verlangen naar de vier-en-een-half-uur durende director’s cut die naar verluidt op Apple TV+ zal verschijnen.

Onzichtbaar kind
In de tweeënhalf uur die het verhaal nu beslaat, wordt gek genoeg ook Napoleon zelf karakterologisch amper wezenlijk interessant. Hij hunkert naar een nageslacht en wanneer Joséphine maar niet zwanger wordt, krijgt hij een kind van een ander, maar dat kind blijft vervolgens onzichtbaar en onbesproken. Veelvuldig spreekt hij over zijn liefde voor de Franse idealen, alleen blijft de vraag: welke idealen, en wat voelt hij daarbij, waar komt dat vandaan? Bij zijn jeugd wordt sowieso amper stilgestaan, op een paar oppervlakkige verwijzingen naar zijn moeder na. “Ik zit niet in elkaar zoals andere mannen”, zegt hij zelf tegen het einde van de film in een zoveelste brief, maar hoe hij dat bedoelt? Wat maakt hem tactisch nou zo goed, hoe denkt hij na over de miljoenen mannen die onder zijn leiding stierven? En over zichzelf? Wat ziet hij als hij in de spiegel kijkt?

Dit alles maakt Napoleon een wonderlijke film, zowel vol als leeg, zowel overdonderend als onevenwichtig. Historische correctheid was duidelijk niet het streven – veel gebeurtenissen zijn vereenvoudigd of fictief. In werkelijkheid vocht Napoleon nooit mee tijdens zijn veldslagen. Hij keek niet toe bij de onthoofding van Marie-Antoinette, zoals in de openingsscène wordt getoond. Erg? Niet per se, een film hoeft de realiteit niet altijd te volgen zoals een hond zijn baasje, al is het soms voelbaar dat complexe gebeurtenissen hier wel erg simpel worden weergegeven. Het helpt ook niet mee dat Phoenix er de hele film uitziet als man van middelbare leeftijd, zelfs bij de scènes die Napoleon als vroege twintiger tonen.

Gistende spanning
De film wordt pas echt levendig op het slagveld, alsof dat het gebied was dat Scott het meest aantrok in dit verhaal – iets wat hij dan deelde met Kubrick, die Napoleons veldslagen qua choreografie vergeleek met balletvoorstellingen. De roemruchte fatale tocht naar Rusland, zijn veldslag tegen de door hem zo gehekelde Engelsen in Egypte: het is allemaal fantastisch in beeld gebracht, secuur en spectaculair. Hoogtepunt is de slag bij Austerlitz (1805), waar Napoleon in de ijzige kou zijn tegenstander tactisch overbluft; het is een van de beste grote gevechtsscènes die ik ooit zag, met gistende spanning, fraai oog voor het kleinste details, shots van onder het ijs waar op den duur strepen rood doorheen klieven.

Die scène zet te denken: zit er een meer afgebakende, geconcentreerde film verstopt in Napoleon? Al kun je ook zeggen: de soms ongerichte weidsheid van Scotts opzet past uiteindelijk juist bij deze titelheld, die ook van geen ophouden wist, en aan zijn eigen ambities bezweek.