My Joy

Met een vrachtwagen door de Oekraïne? Geen goed plan. De roadmovie My Joy doet verslag van een hellevaart door een moreel verwoest land.

Het lijkt een eenvoudig klusje: een vrachtwagenchauffeur moet een lading meel van A naar B rijden in de Oekraïne. Maar in My Joy is dat een levensgevaarlijk avontuur. Het is moeilijk overleven in een omgeving waarin geen verschil bestaat tussen criminelen en de politie. De chauffeur merkt het als hij bij een controlepost wordt aangehouden en ziet hoe een aangehouden vrouw tot seks wordt gedwongen. Het is maar één voorbeeld, want My Joy is doordrenkt van machtsmisbruik, corruptie en geweld. De roadmovie is een woedende aanklacht tegen het gebrek aan moreel besef in Rusland en de voormalige Sovjetrepublieken.
Dat hierin sprake is van een historische continuïteit blijkt uit het verhaal van een oude oorlogsveteraan, die als lifter met de chauffeur meerijdt. Toen de soldaat na de bevrijding terug wilde keren naar zijn geliefde, met wie hij zou gaan trouwen, werd hij onderweg door een legerkapitein zonder aanleiding gearresteerd. De kapitein pikte zijn camera en liet hem daarna weer vrij. Uit woede over de willekeur schoot de soldaat de kapitein dood, waarna hij vluchtte en zijn geliefde nooit meer terugzag. In een andere scène schieten in 1941 een paar voor de nazi’s vluchtende Russische soldaten uit dank voor het onderdak dat hij hen bood een man dood. Sindsdien is er niets veranderd, suggereert de film, waarin pubermeisjes langs de autoroute seks verkopen. Als de chauffeur verdwaalt en in een afgelegen dorp belandt, wordt hij neergeslagen en zijn vrachtauto leeggeplunderd. Gruweldaad stapelt zich op gruweldaad met als eindpunt een gewelddadige climax.

Raak
My Joy is het speelfilmdebuut van Sergei Loznitsa. Misschien doet de naam een belletje rinkelen want de in de Oekraïne opgegroeide Wit-Rus, die sinds tien jaar in Duitsland woont, maakte de afgelopen vijftien jaar naam als documentairemaker. Bijna al zijn films, waarvan de meeste reflecteren op Ruslands heden en verleden, waren te zien op IDFA. Maar net als bij Krzysztof Kieslowski begon bij Loznitsa het documentaire genre te knellen. Met My Joy maakt hij de overstap naar speelfilm. Het is hem in Rusland niet in dank afgenomen. Ruslands bekendste filmmaker Nikita Mikhalkov, die om zijn banden met Poetins regime in Russische filmkringen de filmtsaar wordt genoemd, schamperde dat My Joy niets met filmkunst heeft te maken.
Dat hij niet de enige Rus is die zich over de film opwindt, is volgens andere Russen een teken dat My Joy raak slaat. Zoals altijd is de commotie gebaseerd op het misverstand dat films dé werkelijkheid tonen. My Joy toont niet dé Oekraïense werkelijkheid — die bestaat niet — maar Loznitsa’s visie erop. Hij vergroot het cynisme, de wreedheid en de gewelddadigheid om erin te hameren dat gebrek aan moreel besef kenmerkend is voor Rusland en zijn voormalige satellietstaten. Daarbij laat de film via de lotgevallen van de chauffeur zien dat het onmogelijk is om als burger niet te worden meegezogen in het morele moeras. Om zijn punt te maken, hanteert Loznitsa geen fileermes, maar een bijl. Waarbij hij zich niets aantrekt van narratieve conventies. De film springt van heden naar verleden, van gebeurtenis naar gebeurtenis, en van personage naar personage. De fragmentarisch aanpak past uitstekend bij wat Loznitsa wil vertellen: My Joy stort de kijker in een hallucinerende nachtmerrie, die hem nog lang achtervolgt.

Jos van der Burg