Moffie

Verstikkende kazernecultuur

  • Datum 11-08-2020
  • Auteur Sasja Koetsier
  • Thema Thuiskijken
  • Gerelateerde Films Moffie
  • Regie
    Oliver Hermanus
    Te zien vanaf
    13-08-2020
    Land
    Zuid-Afrika, Verenigd Koninkrijk, 2019
  • Deel dit artikel

Moffie

In een land gebouwd op onderdrukking is niemand vrij. Dat laat de Zuid-Afrikaanse filmmaker Oliver Hermanus zien in zijn vierde film Moffie, een lucide bewerking van de autobiografische roman waarin André-Carl van der Merwe zijn ervaringen als dienstplichtig soldaat in de Zuid-Afrikaanse Grensoorlog optekende.

Sinds hij in 2009 debuteerde met Shirley Adams, een portret van een moeder die in de sloppenwijken van Kaapstad in haar eentje de zorg voor haar verlamde zoon draagt nadat hij werd getroffen door een verdwaalde kogel, groeide Oliver Hermanus uit tot de belangrijkste Zuid-Afrikaanse filmmaker van het moment. De sociale en psychologische erfenis van het Apartheidsbewind belichtte hij vervolgens vanuit wisselende perspectieven in Skoonheid en The Endless River; met Moffie vertelt hij voor het eerst verhaal dat zich afspeelt tijdens dat regime, dat ten einde kwam toen hijzelf, geboren in 1983, nog een kind was.

Het is 1981 als de achttienjarige Nicholas van der Swart (Nick) wordt opgeroepen om mee te vechten in Angola, waar het succes van de onafhankelijkheidsbeweging een bedreiging vormt voor de Zuid-Afrikaanse bezetting van wat nu buurland Namibië is. In de simpele oorlogsretoriek die Nick omringt heet het dat hij “onze grens, onze vrijheid, onze vrouwen, onze kinderen” moet verdedigen tegen de communisten.

De oorlog begint al zodra hij op de trein richting zijn trainingskamp stapt. Om de rekruten te motiveren voor de strijd tegen het nogal diffuse gevaar wordt een methode gehanteerd die stoelt op verbale en fysieke vernedering en intimidatie. “Als je je gedraagt als de vijand, behandel ik je als de vijand” geeft de sergeant ze te meteen maar kennen. Wie er linkse sympathieën op nahoudt of alleen al ergens een vraagteken bij durft te plaatsen heet hier een communist. En wie zich in de combinatie van fysieke afmatting en totale mentale afstomping, die als norm voor mannelijkheid geldt, niet staande weet te houden – die is een moffie. Hoe er tegen homoseksuele gevoelens aan wordt gekeken weet je dan ook wel, en al snel leren de eerste twee soldaten welke straf daarop staat.

Verboden vrucht
In plaats van de gebeurtenissen te verbeelden roept Moffie de ervaring van die gebeurtenissen op. De muziek van Braam Du Toit, die zijn minimalistische composities afwisselt met een paar goedgekozen fragmenten van Bach, Schubert en Ives, heeft een flink aandeel in het opwekken van vervoering zonder dat de muziek de beelden overtroeft. De camera bevindt zich meestal midden tussen de rekruten: tijdens oefeningen, in de slaapzaal of de doucheruimte, op hun laatste avond uit voorafgaand aan hun eerste missie, of op het slagveld. We zien steeds precies genoeg om te weten dat er nog van alles is wat we niet zien. Doordat Hermanus op sommige momenten die close-up benadering afwisselt met totalen geeft de film tegelijk een zeer helder beeld van plaats en tijd; alleen de wat al te lijvige bouw van de jonge acteurs verraadt dat de film anno nu is gedraaid.

Een korte beeldmontage halverwege de film vat Nicks emotionele verwarring samen. De verstikkende kazernecultuur, waarnaar hij zich niet echt kan voegen, maakt het onmogelijk om nog langer weg te lopen voor zichzelf. Tegelijk is dit leger de meest gevaarlijke plek om van de verboden vrucht te proeven. Het maakt het schuchtere ontluiken van een verliefdheid tot iets van schrijnende schoonheid.