Lost Highway

Een gesloten wereld zonder vluchtwegen

Lost highway: Patricia Arquette als gangsterliefje

Simon Field had het niet beter kunnen treffen toen hij de kans kreeg om de nieuwste film van David Lynch als verrassingsfilm tijdens het Filmfestival Rotterdam te vertonen. Er werd reikhalzend uitgekeken naar Lost Highway, en Lynch is altijd goed voor verhitte discussies en uitgesproken meningen. Pretentieuze kitsch of niet, reizen met David Lynch is altijd een bijzondere belevenis. Zelfs als de bestemming geen echte verrassing meer is.

De controverse rond Lost Highway is er eigenlijk een rond David Lynch zelf. Al bij het verschijnen van Blue Velvet in 1986 waren de meningen uitgesproken positief of negatief, maar altijd met een emotionele betrokkenheid die een film maar eens in de zoveel jaar weet op te roepen. Lynch werd nihilisme verweten: hij maakte gebruik van een postmodernistische, quasi-intellectuele mix van allerlei stijlen om innerlijke leegte en een gebrek aan emoties te verhullen. Cynisch, ironisch en pretentieus. Filmische bravourestukjes zouden alleen worden uitgehaald omwille van zichzelf en geen ander doel dienen dan de kijker te overdonderen. Aan de andere kant van de scheidslijn stonden vurige bewonderaars die de exuberante beeldtaal en de verwijzingen naar allerlei genres verdedigden als een briljant middel om de gepolijste schijnwereld van de Amerikaanse droom te ontmaskeren. En bovendien, en dat is misschien wel het belangrijkste verschil, konden zij er de humor van inzien. Zoals Gertjan Zuilhof in de Groene Amsterdammer terecht opmerkte, de citaten van Lynch dienen niet om het publiek te imponeren, maar om te amuseren.

Bizar universum
En nu is er dus Lost Highway, een film die de tegenstanders van Lynch in eerste instantie van voldoende materiaal voorziet om hun gelijk te halen. Lost Highway is vooral vorm, een formidabele stijloefening van iemand die het medium beheerst als geen ander. Maar in dienst waarvan? Lost Highway is een film die alleen naar zichzelf verwijst. Een gesloten wereld zonder vluchtwegen.

Binnen het wrede en bizarre universum dat Lynch in eerdere films en ook in de televisieserie Twin Peaks schetste bestaan die vluchtwegen wel. De beroemde openingsscène van Blue Velvet toont al direct welke: het goede leven in een gemiddeld Amerikaans slaapstadje. De zonnige rozen voor het pas geschilderde tuinhekje, de staalblauwe hemel, een huisvader die zijn gazon besproeit en een vriendelijk wuivende brandweerman. Frisse, heldere kleuren. Jeffrey maakt kennis met een criminele en verziekte wereld en ontdekt zijn eigen duistere verlangens, maar Lynch plaatst deze tegenover het geruststellende leven aan de oppervlakte.

In Wild at Heart uit 1990 bestaat die quasi-onschuldige wereld al niet meer, of het moest de ‘pure’ liefde van Lula en Sailor zijn. Alle personages hebben hun onschuld al lang geleden verloren. Het laagje vernis ontbreekt, net als de schizofrenie van de samenleving. Hier is het vooral de humor die een uitweg biedt, de ironie en overdrijving die afstand schept. In deze films zijn het bovendien de vermenging van stijlen en verwijzingen naar andere genres die de kijker verhinderen zich helemaal te laten meevoeren in de wereld die Lynch voorschotelt. Niet dat dat een tekortkoming is, integendeel. Als je de kans krijgt om even naar adem te happen realiseer je je des te meer hoe benauwd de wereld onder dat spiegelende oppervlak is.

Nachtmerrie
Het laten bestaan van uitvalswegen is echter niet de inzet van Lost Highway. Deze film kent geen andere werkelijkheid die bevrijdt of afstand schept, al is het maar voor even. Nog altijd maakt Lynch kwistig gebruik van allerlei clichés, maar zijn bronnen zijn minder divers. Hij put voornamelijk uit de thematiek en beeldtaal van de film noir. Ook dat maakt van Lost Highway een meer gesloten geheel, net als het ontbreken van de meesterlijke humor die zijn vroegere werk kenmerkt.

Meer dan welke film van Lynch ook draagt Lost Highway het karakter van een reis door het onderbewuste, van een droom. Of liever: een nachtmerrie, en zo moet hij ook beleefd worden. Het herkenbare is vertekend, geïntensiveerd. Zintuiglijke waarnemingen bestaan los van elkaar. Elke poging om logische verbanden te leggen tussen gebeurtenissen blijkt op niets uit te lopen. Net als in een droom kunnen personages van identiteit veranderen, of zijn het combinaties van verschillende personen. Het tijdsverloop is onlogisch en maakt het onmogelijk een sluitend verhaal te reconstrueren.

Verbanden leggen met iets buiten die droom is gedoemd te mislukken. Hoogstens suggereert het iets over de werkelijke wereld als voedingsbodem van deze macabere angstdroom. Hoogstens laat Lost Highway zien dat op sommige momenten de meest angstaanjagende droom zich niet noemenswaardig onderscheidt van de wereld die we kennen.

Psychische aandoeningen
Twee min of meer gescheiden verhaallijnen worden op een raadselachtige manier met elkaar in verband gebracht. Jazzmuzikant Fred Madison verdenkt zijn vrouw Renee ervan een verhouding te hebben. Hij spreekt zijn vermoedens niet uit maar er hangt achterdocht in hun appartement. Wat weet hij eigenlijk van haar? En hoe goed kent hij zichzelf? Op een dag is Renee dood en wordt Fred beschuldigd van moord, ook al kan hij zich er niets van herinneren. Met een verbazingwekkende gedurfdheid transformeert Lynch het in zijn cel op executie wachtende personage Fred tot een jonge automonteur. Er is geen enkele aanwijzing dat deze Pete iets met de moord op Renee te maken heeft en hij wordt vrijgelaten. Pete valt voor Alice, het vriendinnetje van een keiharde gangsterbaas en laat zich meevoeren in een wereld van bedrog, seks en geweld.

De identiteit van Fred/Pete blijft een raadsel, evenals die van Renee/Alice, beiden gespeeld door dezelfde actrice. Er zijn aanwijzingen dat het om dezelfde personen gaat. Pete heeft op een nacht iets vreselijks gedaan, maar niemand wil erover praten en Pete kan zich er niets van herinneren. Net als Fred heeft hij last van black outs. Een geheimzinnige, Mephisto-achtige figuur kruist het pad van zowel Fred als Pete. Het is onmogelijk te zeggen in welke volgorde de dingen zich afspelen: wie al dood was leeft weer, of nog. Het einde van de film lijkt het begin te zijn. Dubbellevens, psychische aandoeningen, er zijn genoeg interpretaties mogelijk, maar te verklaren is er niets. Er gebeuren dingen die niet kunnen, niet in een wereld anders dan onze innerlijke wereld.

Verleidingsstrategie
De plot in de films van David Lynch was al nooit het belangrijkste. In Blue Velvet wordt het mysterie van het afgesneden oor wel opgelost, maar uiteindelijk is het toch bijzaak. Het zelfde geldt voor Wild at Heart; de mysterieuze dood van Lula’s vader heeft alles te maken met de jacht die haar moeder maakt op Sailor, maar het is slechts een aanleiding voor een reeks bizarre voorvallen en ontmoetingen.

Lost Highway gaat nog een stap verder, het is in feite een anti-verhaal. Er zit weinig anders op dan gewoon te accepteren dat er achter de beelden van Lost Highway geen diepere betekenis schuilgaat, dat de wereld die ons getoond wordt aan niets anders te relateren is, dat er zelfs niet eens een verhaal wordt verteld, dat ons alleen verhaalelementen worden toegeworpen waar we zelf maar iets van moeten maken. Lost Highway is in de eerste plaats vorm, en niet veel meer dan dat. En de vraag is dan natuurlijk of daar iets op tegen is. In dit geval niet. Het eerste doel van cinema is niet het vertellen van een verhaal maar het oproepen van een bepaalde emotie. Het verhaal is daartoe vaak niet meer dan een middel.

Dat is bij Lost Highway in feite niet anders. Alleen is het hier slechts een van de vele middelen. Film heet de kunst van het verleiden te zijn, en dat doet Lynch als geen ander. In de eerste plaats door het creëren van een sfeer. Hij zet alle middelen in die hij tot zijn beschikking heeft: beeld, geluid, montage, belichting, cameravoering, en ook het ‘verhaal’. Natuurlijk maakt ook dat laatste deel uit van zijn verleidingsstrategie; ook de geheimzinnige en verwarrende gebeurtenissen moeten de kijker meenemen op deze duistere reis. Want dat is waar het Lynch om te doen is, de toeschouwer deelgenoot maken van deze nachtmerrie als was het zijn eigen nachtmerrie.

Stijlbreuk
De vervreemdende, surrealistische sfeer van Blue Velvet werd onder meer bereikt door stijlen te laten botsen en te vermengen tot een licht absurdistisch geheel. Door bijvoorbeeld een van de handlangers van Frank tijdens een ijselijk spannende scène het melancholieke ‘In Dreams’ tussen de schuifdeuren te laten aanheffen. Lost Highway gaat anders te werk, maar de vervreemding is er niet minder om. Het appartement van Renee en Fred maakt met zijn betonnen muren met kleine raampjes een gesloten indruk, maar het dak is grotendeels van glas. Via dat dak worden ook de video opnamen gemaakt die hen worden toegestuurd. Door geregeld een hoog camerastandpunt te kiezen is de sfeer bedreigend, alsof de personages steeds worden gadegeslagen. Ze zijn niet alleen in hun huis.

Het interieur bestaat voornamelijk uit vlakken, lijnen en kleuren, ruimtes lopen dood in duisternis, blinde muren bieden geen enkel uitzicht. De camera dwaalt als een indringer door het huis. Natuurlijke geluiden hebben plaats gemaakt voor een voortdurende, bijna onmerkbare dreigende geluidslaag. Heel vaag zijn er op de achtergrond kinderstemmen te horen, maar die benadrukken alleen maar de stilte in het appartement. Kleuren zijn kunstmatig, vormen gestileerd. Scherp wordt er gesneden naar andere uithoeken van het bewustzijn. Het zwart tussen de beelden doet scènes tot flarden verwaaien. De middelen die Lynch gebruikt zijn niet nieuw, worden als vanouds zwaar aangezet, maar de specifieke combinatie ervan creëert toch een hele eigen en fascinerende wereld.

De radicale breuk die Lynch forceert door de hoofdpersoon tot een andere gedaante te transformeren is niet zozeer gedurfd omdat het de behoefte aan narratieve logica frustreert, maar omdat het de betovering zou kunnen verbreken die in het voorgaande zo zorgvuldig tot stand is gebracht. En dat is helaas ook enigszins het geval. Want het is ook een stijlbreuk. Pete’s wereld is minder kunstmatig, natuurlijker. Die keuze om ook stilistisch de veranderde identiteit tot uitdrukking te laten komen is begrijpelijk, maar het resultaat is minder intrigerend en doet je even ontwaken uit de boze droom. De spanning wordt daarna wel weer opgevoerd, maar bereikt toch niet meer de intensiteit van het eerste deel van de film.

Natuurlijk is Lost Highway af te doen als een flauw spel met zijn toeschouwers dat bovendien geen enkel nieuw licht werpt op de obsessies van Lynch. En die obsessies kennen we ondertussen wel. Maar nooit eerder heeft hij ons er zo rechtstreeks deel van laten uitmaken, en de kijker aangesproken op zijn eigen onderbewuste. Lost Highway doet een beroep op zintuigen en intuïtie, niet zozeer op rationele vermogens. En op die manier moet de film ook worden ondergaan.