Loro

In iedereen schuilt een Berlusconi

Politici fileren in een film is makkelijk, maar Paolo Sorrentino doet iets ongemakkelijkers met Silvio Berlusconi in Loro. De film toont de walgelijkheid, maar ook de aantrekkingskracht van een leven zonder god en gebod.

Hoe reken je als filmmaker af met een corrupte politicus? Iemand die wetten door het parlement jast die hem vrijwaren van vervolging. Die tv-zenders bezit die zijn genialiteit uittoeteren. Die zijn politieke functie misbruikt om zich als ondernemer te verrijken. Die zich omringt met lakeien, en die minderjarige prostituees ronselt voor feestjes in zijn villa.

Één manier is om zo’n politicus schuimbekkend van woede aan de schandpaal te nagelen. Je laat zien hoe schofterig hij handelt en hoe walgelijk narcistisch hij is en klaar is Kees. Zo’n film noem je dan Il caimano, de kaaiman, zodat er geen misverstand kan bestaan over dat je een portret van een roofdier hebt gemaakt. Zo deed Nanni Moretti het twaalf jaar geleden. In zijn Il caimano heeft kaaiman Berlusconi Italië opgeslokt. De kijker voelt Moretti’s verbijstering over hoe dat heeft kunnen gebeuren. Die verbijstering is tekenend voor de machteloosheid in die tijd van links Italië, dat zich plotseling een blinde voelde in de wereld. Hoe was het mogelijk dat kiezers een man die uitstraalde dat hij lak had aan alles en iedereen aan de macht hadden geholpen? Links Italië begreep er niets van.

De geschiedenis herhaalde zich twee jaar geleden in Amerika met de verkiezing van Trump. Ook nu weer verbijstering, ongeloof en woede. En ook nu weer zei dat vooral veel over de mensen die zich niet konden voorstellen dat kiezers voor Trump zouden vallen. Hoe was het mogelijk dat zoveel mensen op dit monster stemden? Uit de vraag spreekt een slecht begrip van hoe het politieke bestel werkt. De gedachte dat burgers voordat zij gaan stemmen alle verkiezingsprogramma’s doorworstelen en vervolgens een weloverwogen rationele beslissing nemen, is een democratisch fata morgana. Het heeft nooit bestaan en zal nooit bestaan.

Verleiding
Wat links Italië twaalf jaar geleden niet begreep, en veel Amerikanen twee jaar geleden niet, is dat politici verleidingskunstenaars zijn. De toenmalige Volkskrantrecensent Ronald Ockhuysen zag het in 2006 goed in zijn oordeel over Il caimano: ‘De combinatie van charme, onbeschoftheid, olijkheid en hardvochtigheid die miljoenen Italianen jarenlang heeft verleid, weet Moretti in zijn film geen seconde te kraken’.

Moretti sloeg met Il caimano de plank mis, omdat hij niet begreep dat politiek verleidingskunst is. Iedereen die ooit verliefd is geweest, weet dat verleiding niet met verstandelijke redeneringen, maar met gevoel heeft te maken. Politici verleiden kiezers niet met argumenten, maar met charme. Anders dan Moretti heeft diens collega Paolo Sorrentino dat uitstekend begrepen. Al zijn films draaien om verleiding, en verleid willen worden, en de prijs die ervoor wordt betaald.

In zijn doorbraakfilm Le conseguenze dell’amore (2004) laat een investeerder zich verleiden om met geld van de maffia aan de slag te gaan. Hij betaalt een hoge prijs, namelijk met zijn leven, als het geld in rook opgaat. Il divo (2008) draait om de prijs (eenzaamheid) die zevenvoudig premier Giulio Andreotti betaalt als middelpunt in het Italiaanse machtscentrum. Overal waar hij verschijnt lijkt de lucht vacuüm te trekken. In Sorrentino’s meesterwerk La grande bellezza (2013) beseft een oude journalist en schrijver met een schok de leegheid van zijn bestaan na een verleidingsvol decadent leven in de Romeinse jetset. En ook Youth (2015) draait om verleiding, maar dan om de andere kant van de medaille, namelijk over het gemijmer van twee oude mannen over het verlies van hun seksuele aantrekkingskracht.

Gladakker
Het verbaast dus niet dat ook Loro, Sorrentino’s portret van Berlusconi, om verleiding draait. De film speelt zich af tussen 2006 en 2009, de periode dat Berlusconi na het verliezen van verkiezingen alles op alles zet om terug te keren in het machtscentrum, wat hem bij de verkiezingen van 2009 lukt. In Loro is Berlusconi, voortreffelijk gespeeld door vaste Sorrentino-acteur Toni Servillo, geen kaaiman, maar het middelpunt van een corrupt en decadent politiek en sociaal systeem, waarin voor iedere prestatie een tegenprestatie wordt verlangd.

De film werd in Italië in twee delen – samen bijna 3,5 uur – uitgebracht, maar draait in het buitenland als één film van 2,5 uur. Het eerste uur daarvan gaat over de corrupte sfeer rond Berlusconi, die zelf helemaal nog niet in de film voorkomt. We zien vooral de pogingen van een gladakker die hogerop wil om Berlusconi in te palmen. Hij doet dat door een groep jonge hoeren te ronselen voor feesten, eerst in het zicht van Berlusconi’s villa en later bij de hoogste baas zelf. In ruil verwacht hij dat Berlusconi een lucratieve baan voor hem regelt.

Bijsluiter
Dat Sorrentino in eindeloos lange scènes halfnaakte vrouwen toont op het met drugs overgoten feest, heeft hem het verwijt opgeleverd dat hij de decadente uitspattingen met een verlekkerd oog in beeld brengt. Sorrentino ontkent het niet, maar benadrukt in de schaarse interviews die hij over de film heeft gegeven juist dat dat zijn bedoeling was. ‘Deze film gaat over de triomf van vulgariteit’, vertelde hij het online magazine Vulture. ‘Ik zie het niet als mijn taak om te zeggen: “Kijk eens hoe afschuwelijk vulgariteit is en hoe lelijk deze vulgaire deze mensen zijn”.’

Het gaat Sorrentino in Loro niet om een makkelijke veroordeling van Berlusconi’s levenswijze, maar om de aantrekkingskracht van een leven zonder god en gebod. ‘Het is nodig om de schoonheid van vulgariteit te laten zien. Die ís prachtig. Waarom zou zij anders zo populair zijn? Ik ben meer geïnteresseerd in het onderzoek naar wat er zo aantrekkelijk is aan een leven dat we ook afschuwelijk vinden.’ Het gaat Sorrentino om die dubbelheid. ‘Als aspecten van de film het publiek ongemakkelijk doen voelen, is dat een cruciale stap op de weg om dat te begrijpen.’

Het is nooit goed als een filmmaker een bijsluiter bij zijn film moet leveren, maar in het geval van Loro zijn Sorrentino’s opmerkingen verhelderend. De film is veel beter dan op het eerste gezicht lijkt, juist omdat hij niet in de valkuil valt door van Berlusconi een simpele schoft te maken. Berlusconi is in Loro het symptoom van een verrotte cultuur en van het verlangen om zonder god en gebod te leven. Er schuilt in iedereen een Berlusconi.