Lee

De beroemde foto van Lee Miller in Hitlers badkuip is een haarscherpe markering in de tijd. In een momentopname komen persoonlijke levensloop, wereldgeschiedenis en culture clash samen. Een complexe figuur, die Miller. In de film Lee wordt ze vereenvoudigd weergegeven.

Adolf Hitler hangt bij ons thuis aan de muur. Ja, echt. Of niet echt, hij is een onvrijwillige figurant in andermans tafereel. Het gaat om een zwart-witfoto, oorspronkelijk ansichtgroot, die ik op posterformaat heb laten afdrukken, waarin het vleesgeworden kwaad wordt neergezet als noodzakelijk kwaad. Nog even overwogen om Adolf af te dekken met een velletje papier. Voor het bezoek, of om de eetlust niet te bederven. Maar nee. Dit is een icoon van de recente geschiedenis.

‘Iconisch’, dat woord kom je vaak tegen. Het is geliefd in marketing, waar men nooit om een superlatief verlegen zit. Iets of iemand zou dan uniek zijn. Of juist kenmerkend voor een groep of periode.

Maar eigenlijk zijn iconen religieuze objecten. In de Grieks-Orthodoxe kerk gaat het om paneeltjes die volgens strikte regels beschilderd zijn. Door zich te concentreren op de heilige afbeelding komt een gelovige nader tot Het Mystieke. Zo is het icoon bedoeld: als spiritueel opstapje.

Hoe iconisch is de foto Lee Miller in Hitler’s Bathtub, genomen door David Scherman in 1945?

Het verhaal
Zonder het verhaal erachter is de foto niet meer dan een goed gecomponeerd plaatje, dus hier volgt het verhaal.

Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog reizen Lee Miller en David Scherman samen als oorlogsverslaggevers mee met het oprukkende Amerikaanse leger. Scherman fotografeert voor Life Magazine, Miller levert foto’s en verhalen voor de Britse Vogue. Het modeblad wil zich niet aan de oorlogsgruwelen onttrekken.

Op 29 april 1945 zijn David en Lee bij de bevrijding van concentratiekamp Dachau. Eerder hebben ze Buchenwald al bezocht, maar hier komt de confrontatie met de overblijfselen van alle verschrikkingen aan als een mokerslag. De ontreddering van de levenden, de opgestapelde lijken, de stank.

Vanaf Dachau is het een korte rit naar München. Daar zijn de Amerikanen ingekwartierd in Hitlers woning aan de Prinzregentenplatz. Lee en David zijn doordrenkt van viezigheid, na een week in dezelfde kleren. Eindelijk een badkamer. Die nemen ze in, en ze hebben de tegenwoordigheid van geest het tafereel te ensceneren voor een fotosessie. Wat licht erbij, hier een portret van de Führer, daar een beeldje. Prominent op de voorgrond bemodderen smerige soldatenkistjes de badmat met aarde uit Dachau. En dan fotograferen ze elkaar in bad – het wordt een kleine serie – terwijl een ongeduldige sergeant buiten aan de deur staat te rammelen met een stuk zeep in zijn hand. (Van alle foto’s is het beeld waarin Lee over haar schouder omhoog kijkt het sterkst en nu het meest bekend.) Ondertussen maakt Hitler in een Berlijnse bunker zijn testament op. De volgende dag pleegt hij zelfmoord.

De betekenis
Lee Miller in Hitler’s Bathtub wordt wel gezien als grap. Cynisch, smakeloos misschien, en als er één grap too soon is, dan deze wel. Ik vind het een van de meer gelaagde en briljante beelden van de vorige eeuw.

Lee Miller was al vroeg meer dan een fotomodel. Vanaf het moment dat ze in 1929 haar opwachting maakte bij de experimentele fotograaf Man Ray in Parijs dook ze diep in het surrealisme. Als model, als muze, maar al snel ook als begaafd fotograaf liet ze die benadering nooit helemaal los, zelfs niet in haar commerciële werk. Veel surrealistische acties komen nu misschien kinderachtig over, maar in de kern ging het de beweging die geen beweging was om ‘bevrijding van de werkelijkheid uit de werkelijkheid’. Daarbij werd veel belang gehecht aan dromen, want Freud.

In haar oorlogsfotografie vindt Lee Miller haar meest eigen stijl. De surrealistische grappen verdwijnen in het zicht van de gruwelen van de wereld. Wat mij betreft is die badfoto het punt waarop de surrealistische zeepbel uit elkaar spat. De droom is een nachtmerrie, de werkelijkheid is nog veel erger en dit is het wakker schieten uit die werkelijkheid. Wat valt er nog te dromen?

De foto is ook een confrontatie van het benepen vrouwbeeld van Hitlers fascisme met de vrije, volwaardige mens die Lee Miller is. Een culture clash in actie, hier vereeuwigd. Ja, blond is Lee ook. Maar ze zegeviert als de absolute antithese van de barende huisvrouw van het Derde Rijk.

Verder zie ik in dit beeld een persoonlijke tragedie. Van jongs af aan ging Lee Miller voor het mooiste, beste en lekkerste wat de wereld te bieden heeft. Hedonistisch, ambitieus en onvervaard. En dan: deze nietsontziende oorlog die aan het eind zijn grootste wond laat zien, gapend en etterend, het laagste waartoe een mens in staat blijkt. In Hitlers bad reageert Lee nog met venijnige humor, maar daarna daalt ze af in een depressie die we nu afkorten als PTSD. Destijds bestond er geen diagnose en was alcohol de gangbare verdoving. Over de oorlog praat Lee nooit meer. Haar zoon Antony, drie jaar na de bevrijding geboren, weet tot na haar dood van niets. Hij kent haar als humeurige zatlap, “completely useless”.

Iconisch dus, die foto. Uniek, een symbool van een periode, een zeldzame momentopname met de zuigkracht van een zwart gat. Vanuit de duisternis zicht op het licht.

De film
Uiteraard komt de fotosessie aan bod in de film Lee, het regiedebuut van cinematograaf (Eternal Sunshine of the Spotless Mind, 2004) Ellen Kuras met in de titelrol Kate Winslet. Voor de film is het badkamertafereel zorgvuldig nagebouwd. Leuk om te doen: leg de originele foto en de filmstill naast elkaar en ‘zoek de zeven verschillen’. Het scheelt soms een paar centimeter, maar alle originele ingrediënten zitten ook in de still.

Alleen dat beeldje rechts – dat is net even anders. Vreemd: kosten noch moeite sparen en dan niet even dat ene sculptuurtje namaken dat Miller en Scherman per se in beeld wilden hebben. Carolyn Burke’s biografie van Lee Miller meldt dat het staat voor Lee zelf, haar carrière als model en haar rol als muze voor Man Ray, Jean Cocteau en andere kunstenaars. Een naakte vrouw die Hitler uitdaagt. Maar niet in de film. Daar staat iets ingetogeners, wel bloot maar in een kuise pose, beschaamd bijna.

Het is een detail, maar met een beetje goede wil van het Freudiaanse soort wel veelzeggend. Want de hele film reduceert Lee’s sexual appetite tot een paar schalkse opmerkingen.

Natuurlijk, er moeten keuzes gemaakt worden binnen anderhalf uur film. Maar Lee begint al met een rare omissie. In beeld verschijnt een jaartal: 1938. Dan zien we hoe Lee, tijdens een zonnige vakantie, een relatie begint met Roland Penrose (Alexander Skarsgård), haar latere echtgenoot met wie ze meteen meegaat naar Londen.

De werkelijkheid is dat de twee elkaar in 1937 ontmoetten en dat Lee na die vakantie gewoon terugging naar haar toenmalige man, de Egyptenaar Aziz Eloui Bey. Dit huwelijk, gesloten in 1934, is volledig uit de film gepoetst. De waarheid is dat Lee uiteindelijk in juni 1939 vanuit Caïro is vertrokken naar Roland in Londen. Aziz zwaaide haar uit; hij wist niet beter dan dat dit een van haar vele ‘bachelor holidays’ was. De oorlog brak uit in september 1939 en toen zat Lee vast in Londen. Zo bleef de pijnlijke waarheid nog een tijd voor Aziz verborgen. (Uiteindelijk is de scheiding amicaal geregeld. Met Aziz is Lee, net als met de meeste van haar exen, goed bevriend gebleven.)

Ontdaan
Blijkbaar paste deze gang van zaken niet een in filmverhaal waarin Miller sowieso conventioneler wordt voorgesteld dan ze was, met name op seksueel vlak. Want er waren meer minnaars, ook nadat ze op Penrose was gevallen. Haar oorlogsmaatje David Scherman was er een van, maar in de film blijft dat vaag (al is Scherman, gespeeld door Andy Samberg, duidelijk verliefd). Tegen het eind van de film valt Lee, terug in Londen, in de armen van haar grote liefde. Het is standaard romantisch-monogame kost, waarmee een complex en vrijdenkend individu van enkele dimensies wordt ontdaan.

Lee Miller wordt vaak kortweg omschreven als ‘model turned war photographer’ en zoiets wordt uiteindelijk een soort merknaam. De film Lee plakt er ‘feminist’ tussen, maar houdt vast aan de simplificatie. Millers moed in de oorlog was uitzonderlijk, net als haar foto’s. In de film springt Lee daarnaast (on)opvallend vaak voor seksegenoten in de bres: legervrouwen, collaborateurs (‘moffenhoeren’), een jonge vrouw die wordt aangerand door een Amerikaanse bevrijder – oké, we get it.

Ik zie Lee Miller als een icoon van de twintigste eeuw. Ze was bloedmooi, intelligent, talentvol, rusteloos actief en angstvrij avontuurlijk. Ze verwierp elke dubbele standaard. In tegenstelling tot wat Lee suggereert, had ze ver voor de oorlog al furore gemaakt als fotograaf, artistiek en commercieel.

Het moet ook vaak flink lachen zijn geweest met de Amerikaans-cynische Lee, maar in de film is daar weinig van te merken. Vertolkt door Kate Winslet is ze intens, op het verbetene af, en de dialogen sprankelen zelden. Voeg daarbij de belegen vormtaal van de film en je hebt iets wat een conventioneel eerbetoon verstrikt met een feministisch pamflet. Er zitten memorabele scènes in Lee die de geschiedenis tot leven brengen, maar de film wil vooral een feministisch punt maken en verder niet te moeilijk doen.

Een icoon is een poort naar een andere dimensie. Een punt is eendimensionaal.