In the Crosswind

Hartverscheurend zwart-wit en verbluffende tableaux vivants voeren je mee naar een vergeten genocide.

Een wapperend gordijn, een fladderend hoofddoekje en een knipperende wimper verraden dat er leven is. De Estse regisseur Martti Helde (1987) presenteert het verleden in In the Crosswind als flarden herinneringen die zijn stilgezet. Zijn onderdompelende tableaux vivants zijn geen levende schilderijen, maar ademende zwart-witfoto’s. De acteurs beelden alsof bevroren een scène uit en de camera spookt tussen ze door. In the Crosswind is een unieke visuele reis langs de slachtoffers van een vergeten genocide.
Heldes speelfilmdebuut toont de overlevingsstrijd in een Siberisch vrouwenstrafkamp in 1941. Hij snijdt een onderwerp aan dat lang taboe is geweest. Onder Jozef Stalin (1878-1953) werden tienduizenden mensen uit de Baltische Staten gedeporteerd omwille van ‘etnische zuiveringen’. Pas in 1991 kregen deze landen hun on­­­afhankelijkheid terug; vijftig jaar stonden ze onder de strenge censuur van de Sovjet-­Unie. Het heeft iets wrangs dat In the Crosswind in hetzelfde jaar uitkwam dat Rusland de Krim inlijfde.
Helde toont een van de strafkampen door de ogen van Erna (Laura Peterson), een vrouw die echt heeft bestaan. Erna was haar tijd vooruit want ondanks haar huwelijk en de geboorte van haar dochter, studeerde ze filosofie. Wellicht zijn de brieven aan haar man Heldur daarom zo doortastend. Zonder sentimenteel te worden, beschrijft ze uitputting en honger, maar ook heimwee, associaties en bespiegelingen. Fragmenten uit haar brieven zijn de enige gesproken teksten. "De tijd heeft een andere dimensie aangenomen; tijdelijkheid bestaat niet meer", horen we in voice-over. Daarin ligt de basis voor Heldes strenge visuele vorm. De tableaux vivants verbeelden die verstilling letterlijk en figuurlijk. Je maakt een tocht door de krochten van Erna’s herinneringen.
Elk shot is één scène. Eén moment dat in Erna’s geheugen is opgeslagen. Zo glijdt de camera naar de laatste omhelzing toe van Erna en haar Heldur, langs tientallen verstijfde figuranten. De camera draait langzaam om het stel heen en houdt een fractie vast op de jas van Heldur. Daarna richt hij zich op. Het lijkt magie. Buiten beeld — maar gelijktijdig! — is het verhaal verder gegaan. Erna staat nu op het punt om in de trein te stappen. Haar geliefde en de figuranten kijken haar na. Dit is de laatste keer dat Erna Heldur ziet. De choreografie achter zo’n shot gaat de fantasie te boven. In de grootste scène spelen honderdvijftig personages mee: allemaal alsof bevroren. Eén beweging verziekt je take. Voor één scène nam Helde twee tot zes maanden voorbereidingstijd, waarna alles samen­kwam op één draaidag.
De beelden mogen poëtisch zijn, de soundscape confronteert ons met de brute werkelijkheid. Daarin horen we aardse geluiden. Brekende ramen, rammelende treinwagons en de suizende wind. Of nee, het is gefluister; de wind fluistert de namen van de gedeporteerde slachtoffers. Helde maakte een monument voor de slachtoffers. Fotografie balsemt de tijd, stelde filmcriticus André Bazin, vader van het legendarische Franse filmmagazine Cahiers du Cinéma. Ze behoedt hem voor zijn eigen verval. Helde gaat een stap verder. Hij balsemt de tijd niet, maar blaast nieuw leven in. Opdat wij niet vergeten.

Laura van Zuylen