Il mio viaggio in Italia

In Il mio viaggio in Italia (1999) reist Martin Scorsese terug naar het land van zijn grootouders. Hij gidst ons behendig langs de Italiaanse films die zijn leven en visie vormden, waarbij hij gebruik maakt van gerestaureerde prints uit het archief van de Fondazione Scuola Nazionale di Cinema-Cineteca Nazionale. Il mio viaggio in Italia is tevens een exploratie van een emigrantenleven.

Scorsese vertelt zijn verhaal op het dak van Elisabeth Street in New York. De camera op ooghoogte, zoals Roberto Rossellini geëist zou hebben. Beneden is de straat in Little Italy waar hij opgroeide. Een plek waar heimwee samen ging met geloof in het beloofde land. Een van de drie netten zond vrijdagavond films uit het vaderland uit. Rond het televisietoestel van Martin Scorseses vader verzamelde zich de familie. De getoonde films zijn nu bekend als de neorealistische meesterwerken. Deze films leken zo waarheidsgetrouw, dat ze als nieuwsreportages aangenomen werden. Voor de jonge Martin waren ze een openbaring. De eerste film die Scorsese op tv zag was Roma città aperta (Rossellini, 1945) voor velen dé film die de neorealistische periode inluidde. Fellini noemde Rossellini ‘Adam’: hij creëerde hen allen.

Marxistisch
Scorsese plaatst zich in deze documentaire als een van de erfgenamen. Maar Rossellini is niet alleen zijn artistieke voorouder. Ergens anders in Manhattan zag een actrice Roma città aperta in de bioscoop. Voor Ingrid Bergman voelde het alsof de beelden van haar minnaar, oorlogsfotograaf Robert Capa, tot leven kwamen. Met deze regisseur wilde ze werken. Hun ontmoeting leidde tot een van de grootste schandalen in Hollywood. Bergman verliet haar man, en verliet Hollywood voor een nieuw soort film. In een Amerika dat steeds meer naar communistische paranoia en het moralisme van familiewaarden opschoof, was dit een doodzonde. In de senaat werden de profetische woorden gesproken: "In de as van Ingrid Bergman zal een Hollywood herrijzen."
Ironisch genoeg kregen ze gelijk: Rossellini en zijn landgenoten, vele met marxistische denkbeelden, veranderden de wereldcinema. De films die Rossellini met Bergman maakte, vooral Viaggio in Italia (1953), inspireerden de Nouvelle Vague, die op zijn beurt weer de jonge honden in de VS, waaronder Scorsese, voedde. De stamboom vertakt en tegenwoordig, legt Scorsese uit, heeft Rossellini nazaten in de Iranese en Taiwanese cinema. Drie films produceerden Bergman en Rossellini samen, en drie kinderen. Isabella Rossellini trad in haar moeders voetsporen, ze werd actrice en trouwde een regisseur: Martin Scorsese. Het huwelijk duurde niet lang, en Rossellini was al overleden, maar voor even was Rossellini Scorsese’s schoonvader.
De twee regisseurs verschillen veel: de humanitaire ambachtsman en de geobsedeerde auteur. Rossellini prefereerde de inhoud boven de vorm. "Ik probeer te tonen, niet aan te tonen." Maar Scorsese vindt in Rossellini dezelfde fascinatie met religie, spiritualiteit en verlossing.

Schouders
In Viaggio in Italia, een van zijn favoriete films, vindt hij een medestander. In deze roadmovie, waarin Italië het derde personage speelt, raakt Catherine (Ingrid Bergman) in de ban van het mysterie en de vitaliteit van het land en verliest zo het respect van haar man, die terug wil naar arbeid en plicht. Haar vriendin sleurt haar mee naar een grot met opgestapelde skeletten, en legt haar uit: "Iemand had medelijden met de doden." Anders dan ze gewend is worden ze niet weggestopt. Niet vergeten. Dan zegt haar vriendin: "Hier bid ik voor het kind dat ik zou willen."
Rossellini toont dat het leven kort is en de mens beperkte middelen heeft, maar kan oprijzen op de schouders van zijn voorgangers. Het individu is sterfelijk, maar de soort leeft voort. De doden leren ons belangrijke lessen. Scorsese begrijpt dat om nieuwe werken te creëren, de filmmaker, zoals elke artiest, zijn voorouders moet kennen. In Viaggio in Italia is het verleden zo onverwoestbaar dat het onmogelijk is het te negeren. Maar in Il mio viaggio in Italia is het anders, want film vergaat.
Isabella Rossellini schrijft in haar autobiografie ‘Qualcosa di me’ dat in 1979, ten tijde van hun huwelijk, Scorsese aandacht kreeg voor het conserveren. Hij realiseerde zich dat alles gedoemd is te verdwijnen. Maar dat uitstel mogelijk is. "Nieuwe filmmakers moeten hun voorgangers kennen. De medicijnenstudenten oefenen ook niet op lijken in ontbinding." Il mio viaggio in Italia bewijst dat de films die hem inspireerden nog springlevend zijn.

Simona Moroni

Il mio viaggio in Italia is te zien in het Filmmuseum (vanaf 16 september) en het Haags Filmhuis (vanaf 19 september), samen met onder andere Otto e mezzo (Fellini), L’eclisse (Antonioni), La corona di ferro (Blasetti), Paisà en Francesco — Giullare di dio (Rossellini), Umberto D. (De Sica), La terra trema, Ossessione en Senso (Visconti). Informatie: 020-5891400 (Filmmuseum) en 070-3656030 (Haags Filmhuis).