GABBEH

Tot nu toe was het werk van Mohsen Makhmalbaf in Nederland alleen bekend van het Filmfestival Rotterdam. Daar zal binnenkort verandering in komen. Een aantal van zijn films is door Nederlandse distributeurs aangekocht en over een paar maanden zal er een retrospectief langs de filmhuizen reizen. Een goede opwarmer hiervoor is Gabbeh, een lyrische film over de kunst van het tapijtweven.

Kleur en water mêleren prachtig in Gabbeh. Vele malen zien we hoe bonte tapijten door de heldere beekjes stromen. Het glinsterende water kabbelt over de geweven patronen, zodat de figuren tot leven lijken te komen. Regisseur Mohsen Makhmalbaf heeft één gabbeh — het Iraanse woord voor tapijt — werkelijk leven ingeblazen. Als een bejaard echtpaar een staalblauw kleed met de afbeelding van twee geliefden te paard in een rivier wast, staat er plotseling een jonge vrouw, Gabbeh geheten, uit op. Zij vertelt het echtpaar over haar tragische liefdesgeschiedenis.
Aanvankelijk wilde Makhmalbaf een documentaire maken over het Iraanse Gashgai-nomaden en de kunst van het tapijtweven. Hun felgekleurde gabbehs zijn een spiegel van de kleine gemeenschap in het zuidoosten van Iran. Ze verwerken er de scharlaken kleur in van de klaprozen waar zij doorheen trekken of het blauw van de lucht waar ze onder slapen. De taferelen die de vrouwen in de tapijten weven, herinneren bovendien aan belangrijke gebeurtenissen uit hun reizende leven.
Omdat Makhmalbaf uiteindelijk voor de vorm van een speelfilm heeft gekozen, is Gabbeh waarschijnlijk veel rijker geworden. De film gaat niet alleen over de gabbeh, het ís eigenlijk een gabbeh: een met liefde gemaakt en oogstrelend werkstuk dat een hommage brengt aan het leven en de ambachten van de Gashgai. In een fantasierijke scène laat hij bijvoorbeeld zien hoe de oom van het meisje Gabbeh een schoolklas inwijdt in de geheimen van het kleurmengen. De man grijpt naar het water en heeft een blauwe hand, hij plukt het geel van de zon en vermengt het tot de groene kleur van de grazige weiden.

Orale traditie
In sommige opzichten doet Gabbeh denken aan de films van de Georgische cineast Sergei Paradjanov, in het bijzonder aan De kleur van de granaatappels. Ook daarin worden de folkoristische tradities niet door de lens van de toeristen-camera bekeken. Ze krijgen gestalte in prachtig gecomponeerde tableaus die dicht bij de cultuur van het volk blijven. De fascinerende, dichterlijke symboliek uit De kleur van de granaatappels ontbreekt echter in Gabbeh. Makhmalbaf heeft geen poëzie gefilmd, maar trad in het spoor van de Iraanse verteltraditie. Hij brengt wassen, verven en weven van de wol in beeld aan de hand van het levensverhaal van de jonge vrouw Gabbeh.
Telkens vindt haar vader weer een nieuwe reden om niet met de mysterieuze geliefde te trouwen, die de reizende nomadenclan volgt en haar hoog in de bergen vanaf zijn paard bespiedt. Uiteindelijk neemt zij zelf het heft in handen en besluit met haar minnaar te ontsnappen. Er klinken schoten, maar het vluchtende paar wordt niet geraakt. De vader van Gabbeh zal echter tegen zijn andere dochters liegen dat hij het tweetal gedood heeft. We zien hoe een aantal episodes uit het sprookjesachtige verhaal in de gabbeh worden vereeuwigd, zodat Makhmalbaf de weefkunst en de orale traditie mooi met elkaar vervlochten heeft.

Censuur
De Iraanse autoriteiten hebben het Makhmalbaf niet in dank afgenomen dat hij als hoofdpersoon een jonge vrouw koos die voor hun begrippen behoorlijk vrijgevochten is. Gabbeh is daarom enige tijd verboden geweest door een van de vijf (!) censuurcommissies die iedere fase van het filmmaken nauwlettend in het oog houden. Iraanse regisseurs hebben altijd veel te duchten van de censuur. Ook Makhmalbafs collega Bahram Beizai moest tientallen veranderingen in zijn film Bashu aanbrengen voordat die volgens de censors door de beugel kon. Dat die film uiteindelijk toch is uitgebracht en een paar jaar geleden met veel succes in de Nederlandse filmtheaters draaide is misschien te danken aan strategische motieven van de autoriteiten. Die beseffen dat ze met mooie films in het buitenland goede sier kunnen maken.
Aan de kwaliteit van de Iraanse cinema ligt het in ieder geval niet. Na Beizai en Kiarostami kan het Nederlandse publiek nu kennismaken met een andere getalenteerde Iraanse regisseur. Gabbeh maakt nieuwsgierig naar het Makhmalbaf-retrospectief dat in juni door Nederland zal reizen. We hoeven overigens niet bang te zijn dat nieuw werk van Makhmalbaf ons door de censuur onthouden wordt: voor zijn volgende film zal hij naar India uitwijken.

Pieter Bots