Fuocoammare

Lampedusa: baken en grafzerk in zee

  • Datum 14-09-2016
  • Auteur
  • Gerelateerde Films Fuocoammare
  • Regie
    Gianfranco Rosi
    Te zien vanaf
    01-01-2016
    Land
    Italië/Frankrijk
  • Deel dit artikel

Fuocoammare begint als de cameraploegen verdwenen zijn. Op het Italiaanse rotseiland Lampedusa, baken en grafsteen in zee voor honderdduizenden vluchtelingen.

Als je zou moeten beschrijven wat er zo indrukwekkend is aan Fuocammare, dan heb je misschien aan de eerste vijf minuten al genoeg. De nieuwe film van Gianfranco Rosi (van de Gouden Leeuw-winnaar Sacro GRA, 2013, een documentaire over de rondweg om Rome) begint met een sobere tekst over het eiland Lampedusa. Een dorre rots in de zee van twintig vierkante kilometer. 113 kilometer van Tunesië, 205 van Sicilië. Baken en grafzerk. Dat zegt Rosi er niet bij, maar dat weten wij, want als er een eiland veel in het nieuws is geweest dan is het wel Lampedusa, waar de afgelopen twintig jaar 400.000 vluchtelingen zijn aanbeland. Een doorgangsstation of een eindstation. Jaarlijks sterven er volgens de officiële cijfers een paar duizend in zee, meer vluchtelingen dan waar ook ter wereld. Fuocoammare (in Berlijn met een Gouden Beer bekroond) is de film die begint als de journaalploegen die die cijfers hebben verzameld weer weg zijn. Op naar de volgende wereldbrand.
Het eerste beeld is van een jongetje dat in een boom klimt om met zijn zakmes een tak af te zagen om een katapult te maken. Op dat moment kan hij nog iedereen zijn. Een jonge vluchteling die daar ergens op het eiland moet overleven. Een Italiaanse Huckleberry Finn. Dat is de kracht van montage. Je brengt twee beelden, of in dit geval een tekst en een beeld bij elkaar, en samen krijgen ze betekenis.
Zo bouwt Rosi langzaam zijn fundament. De blauwe nacht waarin rechthoekige radars om hun as dansen om de hulpsignalen op te vangen van een schip in nood. De schepen van de kustwacht die het langzaam dag zien worden boven de lege zee. De huiskamerstudio van dj Pippo die met zijn radio-uitzendingen de soundtrack van de film verzorgt (en het partizanenlied draait waar de film zijn tweeduidige titel — Vuur op zee en Focus op de liefde — aan ontleent). De kale rotsen. Als je wilt ontleden wat er in dat exposé gebeurt, dan is het een analyse van het gevoel dat shots kunnen oproepen door hun duur, of door de afstand die de camera heeft ten opzichte van het gefilmde: niet opdringerig, wel betrokken, waardoor je als toeschouwer na verloop van tijd geen buitenstaander of bystander meer kunt zijn. In die zin is Fuocoammare een activistische (activerende) film.
Rosi volgt de jonge Samuele, de bijziende katapultkoning van het eiland, met zijn luie oog en zijn scherpe oog, zowel een stand-in voor de filmmaker, als een metafoor voor de toeschouwer. Hij documenteert het leven van de eilandbewoners, dat een beladen leven is geworden doordat de zee waarin zij vissen en zwemmen en smokkelen, en waarover zij zingen en dromen, een kerkhof is geworden, een slagveld in een strijd waarin zij geen partij zijn. En zo arriveert hij in de spreekkamer van dokter Bartolo Pietro, de enige arts op het eiland, die bij de aankomst van elke boot de vluchtelingen controleert. Via zijn ogen komt hij dan in het opvangkamp aan: bij de in zilveren isolatiedekens gehulde vluchtelingen, vreemde aliens in de nacht; bij hun voetbalwedstrijdjes; bij de getuigenissen van een groep jonge christelijke Nigerianen op de vlucht voor ISIS, die over het gevaar van de vlucht zeggen: "Het is nog riskanter om het risico niet te nemen."
En zo eindigen we dan ook op de boten waarmee ze de overtocht wagen. Reken maar uit. Als er een paar honderd mensen op zo’n boot zitten, die net als op een echt cruiseschip betalen voor een dekplaats of een plekje in het ruim, zo tussen de 1500 en de 800 euro, dan hebben we het hier over big business. Naast de poëtische vervreemding, schuwt Rosi ook dit soort cynisme niet. Cynischer wordt het nog als dokter Pietro uitlegt dat je in het ruim sowieso niet overleeft: als je niet stikt door zuurstofgebrek en de giftige benzinedampen, dan toch wel door de brandwonden van de gelekte olie.
Fuocoammare vertelt over de vluchtelingencrisis door te tonen. Door de toeschouwer het beeld te laten absorberen en door je te laten realiseren: wij zijn als die eilandbewoners, aan wie het ook allemaal zo makkelijk voorbij kan gaan als we ons verliezen in onze eigen gedoetjes. Maar het is ook zo als dokter Pietro zegt: "Het is de plicht van ieder mens om te helpen. Je kunt niet kijken en niet helpen."

Dana Linssen