Francofonia

Francofonia is een geestig, prikkelend en speculatief detective-essay over de geschiedenis van het Louvre. Met hoofdrollen voor Napoleon en Marianne, en de twee mannen die in de Tweede Wereldoorlog een plot beraamden om de kunstschatten van het museum uit handen van de nazi’s te houden.

Door Dana Linssen

"Zonder mij was er hier niets", zegt Napoleon ergens halverwege Francofonia tegen Marianne, het Franse symbool van vrijheid en rede. En met ‘hier’ bedoelt hij natuurlijk het Parijse Louvre, het museum dat decor en onderwerp is van de nieuwe film van Aleksander Sokoerov, een geestige en spannende mix van speelfilm, historische reconstructie en prikkelend detective-essay.
Marianne zegt niets. Ze zucht. En in haar zuchten klinken woorden. Liberté. Egalité. Fraternité. De heilige drie-eenheid van de Franse revolutie. De toverspreuk van het verenigde Europa. Zuchtzegt ze om dat ze moe is? Omdat haar idealen moe zijn? Omdat het automatismen zijn geworden? Net zoals Napoleon alleen maar "kijk, dit ben ik" kan pochen over alle schilderijen waar hij op staat afgebeeld. Je zou denken dat hij het Louvre eigenhandig heeft ingericht. De kunstwerken die hij niet in opdracht liet maken, roofde hij als oorlogsbuit. Vermoeid idealisme versus protserig-narcistische machtswellust en hebzucht. Is dat wat er van 2000 jaar Europese cultuurgeschiedenis is overgebleven?
Marianne en Napoleon zijn twee van de gidsen die Aleksander Sokoerov uitzocht om ons door de geschiedenis van het museum te leiden. Gidsen. Maar het zijn ook schimmen. Spoken.
Je kunt de kunstgeschiedenis niet los zien van die spanning tussen macht en massa. Tussen de vraag van wie kunst is en voor wie. Je moet je voorstellen dat naast elk kunstwerk in het Louvre Napoleon of Marianne staat, terwijl de andere over de schouder meekijkt, of zachtjes in je oor fluistert: "Van mij." Of: "Vrijheid. Gelijkheid. Broederschap." Dat is in het kort (nog steeds) de cruciale vraag in de kunsten anno het digitale nu: eigendomsrechten versus ‘access for all’.

Docu-fantasia
Aleksander Sokoerov is waarschijnlijk het meest bekend door zijn film Russian Ark (2002) waarin hij dankzij de toen nog relatief nieuwe digitale technologie in een ononderbroken shot van 96 minuten door de Hermitage in St. Petersburg en drie eeuwen Russische geschiedenis beweegt. Francofonia kan in veel opzichten als een companion piece van die film worden beschouwd, niet alleen omdat hij zich weer in een museum afspeelt, en de rol onderzoekt die musea en kunst hebben als we naar de geschiedenissen van massa en macht kijken, onderwerpen van veel van Sokoerovs films, of het nu filmessays, documentaires of fictievertellingen waren. Denk maar aan zijn drieluik over de tirannen van de twintigste eeuw die de geschiedenis van zijn land bepaalden: Hitler (Moloch, 1999), Lenin (Taurus, 2000) en Hirohito (The Sun, 2004), met zijn verfilming van Goethes Faust (2011) als epiloog op onze avondlandse cultuur.
De vergelijking met Russian Ark gaat ook op omdat Sokoerov de film gebruikt voor een vormexperiment. Zo revolutionair als one-takefilm Russian Ark is het niet. De hybride vorm die hij in Francofonia gebruikt heeft binnen de filmgeschiedenis inmiddels een hele traditie. De film is, in Sokoerovs eigen woorden, eentje die aan elk verlangen tot categorisatie ontstijgt, maar voor hemzelf is die eclectische stijl, waarin hij zelf ook als medeplichtige wordt opgevoerd, vrij nieuw. Hij noemt de film een "docu-fantasia" of een "cine-poem". Voor zijn filmcollage maakte hij gebruik van foto’s, schilderijen, archiefbeelden, nagemaakte historische films, documentaire observaties en fictiescènes om het verhaal van het museum te vertellen.
Centraal punt in al zijn bespiegelingen is de plot die tijdens de bezetting van Parijs in de Tweede Wereldoorlog zou zijn beraamd door museumdirecteur Jacques Jaujard en Franziskus Graaf Wolff Metternich, de Duitse officier die in de eerste oorlogsjaren verantwoordelijk was voor de ‘Kunstschutz’ in Frankrijk. Samen zouden zij de kunstschatten uit het Louvre veilig hebben gesteld. Het is een fantastisch verhaal dat zowel doet denken aan The Monuments Men (2014) als Volker Schlöndorffs Kammerspiel Diplomatie (2014). Avonturenfilm en diplomatieke krachtmeting ineen.

Stad in de stad
Het Louvre is vaker toneel geweest van films, van Godard tot Tsai Ming-liang. Als het museum een oude wijze man zou zijn, dan kan ik me voorstellen dat het met milde geamuseerdheid toeziet hoe filmmakers proberen greep te krijgen op die "stad in de stad" zoals Sokoerov het noemt. Het is alsof het museum filmmakers keer op keer uitdaagt om via bewegende beelden contact te maken met die in de tijd gestolde beeldhouwwerken, schilderijen en andere artefacten. Om een vorm te vinden voor dat wat er in het hoofd en het hart gebeurt van iedereen die naar die kunstwerken kijkt: dat ze ondanks hun ongenaakbare marmer en opgedroogde olieverf gaan dansen en zwieren. Loskomen van de zwaartekracht. Bevrijd worden van de tijd.
De laatste jaren verheugen musea zich in toenemende mate in de belangstelling van filmmakers. Het is belangrijk om je af te vragen waarom, behalve dat het imponerende en fotogenieke locaties en verzamelingen zijn. Zijn musea, zoals Francofonia stelt, de archieven van onze beschaving? En realiseren we ons meer dan ooit dat die archieven, zoals de Franse filosoof Jacques Derrida dat noemde een "plek van rouw" zijn, omdat met elk bewaren ook het vergaan, met elk onthouden ook het vergeten begint? Kan film die vergetelheid keren? Adem inblazen?
De ondertitel van Francofonia is niet voor niets Elegy for Europe, treurdicht voor Europa, een titel die doet denken aan de andere klaagliederen die Sokoerov filmde: Moscow Elegy (over filmmaker Tarkovski wiens erfgenaam hij wel wordt genoemd, 1987), Petersburg Elegy (over zanger Fjodor Sjaljapin, 1989) en Elegy of a Voyage (gefilmd in museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam, 2001). Het roept natuurlijk de vraag op wat er behalve het besef dat elk museum ook een graftombe is, verder nog te beklagen is in het Louvre?
Dankzij een Duitser, een vijand met cultuurhistorisch besef, werden de kunstwerken gered uit de gretige handen van roofzuchtige overheersers, en beschermt tegen onverschillige cultuurbarbaren die misschien zouden denken dat kunstige kroonluchters ideale kapstokken waren. In een veelzeggend intermezzo neemt Sokoerov ons mee naar het beleg van Leningrad en memoreert dat daar heel wat minder zorgvuldig met het erfgoed in de Hermitage, toneel van zijn andere museumfilm Russian Ark, werd omgegaan.

Blik in de toekomst
Met hoeveel melancholie en berusting moeten we Francofonia bekijken? Het einde van de film is verontrustend. Sokoerov die als verteller regelmatig de gebeurtenissen in zijn eigen film interrumpeert, roept Jaujard en Metternich naar binnen. Braaf zitten ze naast elkaar op een stoeltje, terwijl hij ze een blik in de toekomst gunt. Het zal niemand verbazen dat hen daar vergetelheid wacht. Ze dematerialiseren al terwijl ze daar zitten.
Het geeft ook aan hoe speculatief Sokoerovs verhaal is. Is de loop van de geschiedenis werkelijk aan individuen toe te schrijven?
Dat is het antwoord op de vraag om wie we werkelijk moeten rouwen. Is dat de mens, het individu dat het tegen de wereldgeschiedenis aflegt? Jaujard zijn we bijna vergeten. Maar de Mona Lisa hangt daar nog steeds. En glimlacht.
Maar net zoals niemand weet waarom zij glimlacht, en de reden dat we niet weten wat de reden is waarom we maar naar haar blijven kijken, is Francofonia uiteindelijk geen droefgeestige film. Er zit iets uitermate vitaals en positiefs in dat kleine moment van vervoering dat kunst teweeg kan brengen en in de vele vragen die Sokoerov op ons afvuurt.
In een interview met The New York Times ter gelegenheid van de première van de film in Venetië zei hij: "We zijn niet onherroepelijk bestemd om beschaafd te zijn. Of het nu de bloedige oorlogen uit het verleden zijn, of de computerrevolutie van tegenwoordig, we moeten elke keer weer bewijzen dat we beschaafd kunnen zijn."
Misschien kan de esthetische ervaring niet zonder dat gevoel van dreigend verlies en de wetenschap dat we ons moeten inspannen om te behoeden en behouden wat de moeite waard is. Het is een uitermate romantische kunstopvatting natuurlijk. Maar misschien kan schoonheid wel niet zonder ethiek. En wordt het hoog tijd dat we dat weer durven denken. Ook voorbij Sokoerovs eigen weemoed durven denken. Het brengt de kunst weer terug waar hij hoort: in de handen van de maker en de ogen van de toeschouwer.

Filmkrant.Live verzorgt in februari een introductie bij Francofonia
Focus | Arnhem
7 februari 16.00 uur
Gerlinda Heywegen