MOLOCH

Wolkendek rond het Adelaarsnest

  • Datum 13-12-2010
  • Auteur
  • Gerelateerde Films Moloch
  • Regie
    Aleksander Sokoerov
    Te zien vanaf
    01-01-1999
    Land
    Rusland/Duitsland
  • Deel dit artikel

Moloch

Aleksander Sokoerov had Eva Braun en haar liefde voor de Führer nodig om wat licht te laten schijnen op haar wrede minnaar. Want: een zwart object tegen een zwarte achtergrond is niet zichtbaar. Maar menselijker is Adolf Hitler er nauwelijks door geworden. Moloch is een huiveringwekkend portret van het kwaad.

In Whispering pages (1993) werpt Sokoerov het aloude dilemma op of het geoorloofd is een mens te doden als je weet dat de wereld daar beter van zal worden, als door die daad de mensheid een hoop ellende bespaard blijft. Dat lijkt moreel verdedigbaar, maar we hoeven maar te denken aan extremistische terreurbewegingen, die moorden in naam van een betere wereld, om dat idee toch maar weer terzijde te schuiven.
Dat Sokoerov zich bezighoudt met thema’s als schuld en boete is niet verwonderlijk voor iemand die is opgegroeid met het erfgoed van de Sovjet-Unie. De collectieve schuld aan een jarenlang schrikbewind in naam van het communistische ideaal is op geen enkele manier te vereffenen. Dat Sokoerov belangstelling toont voor Adolf Hitler, de verpersoonlijking van het kwaad, de man die Duitsland met een schuld tegenover de mensheid heeft opgezadeld die eveneens nooit meer is weg te nemen, is dan evenmin een verrassing.
Volgens Sokoerov is het niet mogelijk om iets van het nazisme te begrijpen zonder dat we inzicht hebben in de aard van de persoon Adolf Hitler. De juistheid van deze veronderstelling daargelaten, is het de vraag of Moloch dat inzicht biedt.

Perverse joligheid
Zoals alle films van Sokoerov heeft Moloch nauwelijks een verhaallijn. De film is gesitueerd ergens in 1942, een voor Duitsland kritieke fase in de oorlog, op het Adelaarsnest, Hitlers buitenverblijf hoog bovenin de bergen van Beieren. Eva Braun wacht er de komst af van ‘Adi’ en zijn gevolg: de heer en mevrouw Goebbels en Hitlers privé-secretaris Martin Bormann. Naakt danst Eva ’s ochtends in alle vroegte op de balustraden van het in wolken gehulde kasteel, zwaaiend naar de controleposten die het voordurend in de gaten houden. Verveeld dwaalt ze rond in Hitlers werkvertrekken terwijl ze naar zijn lievelingsmuziek luistert. De grijsgroene en bruine tinten zorgen voor een naargeestige, kille atmosfeer. De somberheid van de donkere interieurs doet denken aan zeventiende-eeuwse schilderijen.
Als het gezelschap gearriveerd is, kondigt Bormann aan dat er niet over politiek gepraat wordt: men is er ter ontspanning. Hitler betoont zich een causeur die graag in het middelpunt van de belangstelling staat, te midden van een gehoor dat hem met opportunistische beleefdheid aanhoort en naar de mond praat. De onzinnige, wezenloze gesprekken vormen het vacuüm van de absolute alleenheerschappij. De geforceerde vrolijkheid tijdens de gezamenlijke wandeling in de bergen is niet meer dan een ritueel, een protocol ter handhaving van de bestaande orde. Het wolkendek rond het Adelaarsnest schermt het oord af van de realiteit. Alleen een vaag gerommel dringt er soms doorheen; misschien is het onweer, maar de associatie met geroffel aan het front is onvermijdelijk. Zelfs het bekijken van een aflevering van de Deutsche Wochenschau brengt de oorlog niet dichterbij. Met een perverse joligheid wordt de realiteit tot amusement gereduceerd: Hitler bekritiseert de kwaliteit van het camerawerk en dirigeert de begeleidende muziek.

Onbehagen
Misschien meer dan Adolf Hitler is Eva Braun de werkelijke hoofdpersoon van Moloch. Zij is het enige personage in de film waarop we enigszins vat kunnen krijgen, de enige van het gezelschap die Hitler van repliek dient. Eva Braun heeft zichzelf ondergeschikt gemaakt aan haar liefde, en dat geeft haar een zekere bewegingsvrijheid. Bovendien schikt ze zich naar het beeld dat de heren van vrouwen hebben: expressieve, doch domme wezens die het aan elk inzicht ontbreekt. Dat Eva niet serieus genomen wordt, geeft haar de vrijheid om Hitler de waarheid te kunnen vertellen. Maar de eenzaamheid van deze liefde, die niet beantwoord kan worden door iemand die niet tot menselijke intimiteit in staat is, is voelbaar en schrijnend. Bij haar is Hitler net een groot kind, zeurend over kwaaltjes en onredelijk driftig. Eva merkt op dat hij publiek nodig heeft om te schitteren. Zonder zijn gehoor is hij niemand.
Moloch is niet het psychologische portret van een wrede alleenheerser dat zijn daden inzichtelijk maakt. Hij blijft een ongrijpbare figuur, en dat moet waarschijnlijk ook. Elke verklaring van zijn daden vanuit zijn persoonlijkheid zou onherroepelijk tekortschieten. Eerder is Moloch een huiveringwekkende verbeelding van geperverteerde macht, van wreedheid en beangstigende domheid. Het is ook niet zo interessant om te weten in hoeverre de gebeurtenissen en personages in de film de werkelijkheid tegemoet komen. Dat de Russische acteurs in het Duits zijn nagesynchroniseerd, is niet zozeer bedoeld om waarachtiger te zijn, het is meer een artistieke keuze. De lichte bevreemding die het opwekt is geenszins storend, het draagt eerder bij tot het gevoel een valse, kunstmatige wereld te betreden die ver af staat van het werkelijke leven. Net als de licht vervormende lens die gebruikt is, of het onnatuurlijke kleurenschema. Dat deze wereld niettemin het werkelijke leven beheerst en regeert, is misschien wel het grootste onbehagen dat de film oproept.

Petra van der Ree