EXOTICA

Nederland mag dan een kil land zijn, sommige filmmakers kunnen hier altijd rekenen op een warm onthaal. De in Egypte geboren, maar vanaf zijn derde levensjaar in Canada opgegroeide Atom Egoyan is er een van. Dat is opmerkelijk want het werk van Egoyan blinkt niet uit door toegankelijkheid. Zijn films, met als laatste Exotica, spelen zich af in een gefragmenteerde wereld, die wordt bevolkt door personages die wanhopig greep proberen te krijgen op hun verleden en heden. Egoyan als vertolker van het postmoderne levensgevoel? "Vroeger was het leven gebaseerd op gemeenschappelijke ervaringen, maar die basis is weggevallen. Nu zit iedereen opgesloten in zijn privésfeer."

De liefde tussen Nederland en Atom Egoyan is wederzijds. Egoyan, die uiterlijk — donker haar, bril met zwaar montuur — doet denken aan de Wim Wenders van vijftien jaar geleden, roemt het Nederlandse tolerante culturele klimaat. En hij is nieuwsgierig naar Nederlandse filmprestaties. Hij informeert naar Theo van Gogh, die hem tijdens zijn vorige bezoek op het Filmfestival Rotterdam in een publieksinterview het vuur aan de schenen legde. (Lachend) "Ik was hier toen met The adjuster, een film die hij helemaal niets vond en dat stak hij niet onder stoelen of banken. Maar ik mag hem wel. Ik heb gehoord dat hij een uitstekende film heeft gemaakt over telefoonseks, die wil ik graag zien. Hoe is het trouwens met hem? Heeft hij nog steeds dezelfde vriendin?" Interviewers zijn soms gedwongen veel uit te leggen. Ook over filmmaker Ian Kerkhof, die hij een paar dagen eerder ontmoette, wil hij meer weten. "Hij heeft mij tapes meegegeven, onder andere iets over seriemoordenaars, ik heb het nog niet bekeken, maar wat voor werk is het?" Het is geen obligate belangstelling van Egoyan, want zowel Kerkhof in Ten monologues from the lives of the serial killers als Van Gogh in 06 delen Egoyans belangstelling voor de invloed van de media, en ander technologisch vernuft, op het doen en laten van mensen.

Hyperbewustzijn
Egoyan is in Nederland ter promotie van Exotica. Ook in deze film gaat het zoals in alle films van Egoyan over kijken en bekeken worden. De plaats van handeling is een nachtclub waar mannen voor vijf dollar een meisje kunnen krijgen, dat voor hun tafeltje een erotische dans en striptease act opvoert. ‘Tabledancing’ heet deze verleidingskunst. Kijken mag, aanraken niet. In deze geritualiseerde, aan strikte regels gebonden erotische wereld, gaat het mis als de hoofdpersoon de verleiding niet kan weerstaan en de ongeschreven wetten overschrijdt. De film onthult vervolgens heel fraai op thrillerachtige wijze waarom de personages zich gedragen zoals zij zich gedragen. Langzaam krijgen we inzicht in hun geheime agenda’s. Egoyan: "De personages in mijn films neigen ernaar hun leven overgecompliceerd te maken, zij wentelen zich in hun pijn en koesteren het met een soort melancholie. Zij lijden aan een hyperbewustzijn, waardoor zij zich voortdurend bewust zijn van hun handelen. Dat maakt het leven voor hen tot een moeizame tocht."
Volgens Egoyan staan zijn personages met hun problemen wel model voor de moderne ‘condition humaine’, die hij laat beginnen met de ontdekking van het onderbewuste. "Sinds die tijd zijn wij ons ervan bewust dat er zich in de mens veel in het geheim afspeelt. We beseffen dat onze persoonlijkheid niet een mooi geheel is, maar uiteenvalt in tegenstrijdige onderdelen. Ik vind dat als filmmaker fascinerend, omdat het mij uitdaagt beelden te vinden die recht doen aan deze kennis."
Maar het is niet alleen het onderbewustzijn dat Egoyan fascineert. Minstens zo intrigerend vindt hij de spanning tussen het openbare en het privéleven. In Exotica weet hij uitstekend te manipuleren met deze begrippen. "’Tabledancing’ lijkt een particuliere aangelegenheid — een meisje treedt op voor jou alleen — maar het speelt zich wel af in een ruimte met meer mannen. Daardoor krijgt deze activiteit een soort tribaal karakter, waardoor de begrippen openbaar en privé niet goed toepasbaar zijn." Ook deze verwarring is volgens Egoyan kenmerkend voor het moderne, individueel gerichte tijdsgewricht. Hij illustreert dat met de ontwikkeling bij de televisie: "In de begintijd keek iedereen noodgedwongen naar dezelfde programma’s, waarover de volgende dag op school of op het werk gepraat werd. Nu iedereen uit zo’n vijftig kanalen kan kiezen, delen we deze gemeenschappelijke ervaring niet meer." Of dat erg is? "Het heeft ons bang gemaakt voor elkaar. We zijn bang om nieuwsgierig te zijn, omdat we niet weten wat we in anderen aan zullen treffen."

Gekuch
Alle films van Egoyan zijn gebaseerd op de gedachte dat het woord in onze cultuur is ingeruild voor het beeld. Volgens Egoyan zorgt dat voor nieuwe problemen in de omgang met elkaar. Wat is er mis met beelden? Egoyan, resoluut: "Hun verleidelijkheid. De suggestie die van het beeld uitgaat is dat het voor zichzelf spreekt, dat je geen context nodig hebt om het te begrijpen. Dat is een truc die onze geest met ons uithaalt, want in werkelijkheid krijgen beelden hun werkelijke betekenis in hun onderlinge samenhang. Het vreemde is dat wij dat met beelden altijd vergeten. Met woorden gaan wij heel anders om, daar zijn wij veel meer op onze hoede. Tegen beelden wapenen we ons niet."
De personages in Egoyans films hebben een bijna magisch geloof in de kracht van beelden. Vaak treden zij de wereld tegemoet met een fototoestel of een videocamera. Volgens Egoyan komen zij daardoor niet dichter bij de werkelijkheid, maar trekken zij juist een muur op. "Omdat onze ervaringen zo verwarrend en mysterieus zijn, zijn technologieën die ons het idee geven dat ze bemiddelend optreden, aanlokkelijk. Zij beloven ons een demystificatie van het leven, maar in werkelijkheid houden ze ons op afstand." Als voorbeeld noemt hij de populariteit van de videocamera. "Wij weten dat films geen authentieke ervaringen kunnen vervangen, maar toch willen velen belangrijke gebeurtenissen in hun leven op video vastleggen. Wij zijn voortdurend op jacht naar ‘artefacten’, documenten die als bewijsstukken moeten dienen dat we werkelijk iets hebben beleefd. Het is nu misschien zelfs al zo ver, dat wij anticiperen op de gedachte dat onze kinderen later mogelijk verwachten tapes met opnames van hun geboorte en andere belangrijke gebeurtenissen aan te treffen. En welke ouder wil er nu zijn kinderen teleurstellen?"
Egoyan werd veertien maanden geleden zelf vader, is hij ook gevallen voor deze verleiding? Even is het stil, dan bloost hij lichtelijk, gevolgd door enig gekuch. "Ik maak opnames ook mijn kind, maar ik probeer, eh, ik bedoel, ja ik tape mijn kind ook, het klinkt misschien verrassend, omdat ik zo mijn twijfels over homevideo’s uitspreek, maar voor mij is het opgroeien van mijn kind, eh, eh, te buitengewoon om niet vast te leggen." En na enig zwijgen: "Misschien schuilt er in mij veel hypocrisie, maar ik kan het niet helpen, ik voel het als een impuls, die ik niet wil tegengaan. Ik ben ook het produkt van de visuele cultuur, die ik bekritiseer. Ik leef niet in hogere sferen dan andere mensen."

Duistere visie
Nu Egoyan toch bezig is met het doen van confessies, wil hij nog wel een bekentenis doen. Nooit meer zal hij zoals in Exotica gebruik maken van de zwangerschap van zijn vrouw, de actrice Arsinee Khanjian. In Exotica gebruikt Egoyan haar zwangerschap om de tegenstelling te benadrukken tussen de-vrouw-als-seksobject en de vrouw-als-aanstaande-moeder. Egoyan: "Ik voel mij er nu ongemakkelijk onder dat ik dat heb gedaan. Het is niet alleen ongebruikelijk om zoiets te doen, bijna altijd is het ook pervers. Waarom ik het deed? Ik begreep toen nog niet goed wat zwangerschap betekende. Nu weet ik dat het voor een vrouw ook een periode vol onzekerheid is. Voor mijn vrouw was het geen prettige ervaring om tussen allemaal schitterende vrouwenlichamen te moeten rondlopen." Timide voegt hij eraan toe: "De produktieperiode van Exotica was geen goede tijd in mijn leven. Het was een moeilijke film om te maken, omdat hij zo’n duistere visie eiste. Dat had zijn neerslag had op alle betrokkenen. Daardoor was de sfeer op de set nogal drukkend.
Egoyans ontboezemingen maken duidelijk dat, in tegenstelling tot wat velen denken, zijn films niet uitsluitend rationele gedachtenconstructies zijn. Egoyan: "Ik baseer mijn werk op een emotionele impuls, al lijkt het nog zo steriel, het heeft een emotionele resonantie." Ook heeft hij een boodschap met zijn films, al wil hij nadrukkelijk geen moralist worden genoemd. Maar toch: "Ik vind dat we ons bewust moeten zijn van de kracht van beelden en moeten nadenken over onze relatie daarmee. Het is naïef om te zeggen: ‘Beelden zijn fundamenteel verkeerd’ of ‘Beelden werken verrijkend op ons leven’. Het is onrealistisch om te denken dat wij een keuze hebben. Onze levens zijn zo verstrengeld geraakt met beelden, dat wij geen keuze meer hebben. Het beste dat we kunnen doen, is ons daarvan bewust zijn en wantrouwend staan tegenover beelden."
Spreekt hier een postmodernist? Egoyan: "Dat begip is nu een leeg woord geworden, maar oorspronkelijk betekende het wel iets. Ik verstond er het bewustzijnsproces onder dat leidde tot een deconstructie van de werkelijkheid, maar nu is het een loos woord." De gefragmenteerde werkelijkheid en de verdeelde persoonlijkheid, Egoyan hoeft er niet ver voor te zoeken: "Ik ben een compositie van mijn personages."

Jos van der Burg