Er ist wieder da

In de Duitse Hitlerkomedie en satire Er ist wieder da mogen we lachen om Hitler als hij na zeventig jaar weer in Duitsland opduikt.

Mogen we lachen om Hitler? Zeventig jaar na de oorlog vinden de Duitsers dat het mag. Anderen vonden dat al eerder. Mel Brooks ging al in 1967 in The Producers vrolijk aan de haal met de dictator door hem in een musical (Springtime for Hitler) op te voeren ("Make a great big smile/Everyone Sieg Heil!"). De leukste Hitlerparodie is van Monty Python uit 1970. In de sketch Hitler in England woont John Cleese na de oorlog als Hitler in een bed & breakfast in een Engels stadje, waar hij aan de lokale verkiezingen meedoet ("I’m not a racist").
Sinds een paar jaar kunnen ook de Duitsers om Hitler lachen. Dat ze het meteen massaal doen, wijst op het grote verlangen om het taboe te doorbreken. Het begon drie jaar geleden met de lichtvoetige satirische roman Er is wieder da van Timur Vermes. Daarin wordt Hitler zeventig jaar na zijn dood wakker in Berlijn, waar hij wordt aangezien voor een dwaas die Hitler perfect kan imiteren. Het leidt tot kluchtige fish out of the water-perikelen, zoals Hitlers verbazing over een Turkse kledingstomerij in Berlijn. Is het Osmaanse Rijk doorgedrongen tot Duitsland? Als de media Hitler ontdekken, wordt hij een tv-ster. Bewonderaars zien in hem een knuffelbeer en een leuke gek, met wie ze graag selfies maken. Vermes wilde laten zien dat een Hitlerfiguur ook in onze tijd kan opstaan, vooral als de media een handje helpen door extremisten salonfähig te maken.
Er ist wieder da was een bestseller en nu is er de film van regisseur David Wnendt die eerder met de verfilming van Charlotte Roches roman Feuchtgebiete de controverse zocht. De Duitsers gaan er massaal voor naar de bioscoop (na vier weken bijna twee miljoen bezoekers), wat ook nu weer veel zegt over de behoefte om te kunnen lachen om Hitler. Om dat te kunnen bij deze film is gevoel voor kluchtigheid wel een voorwaarde, want de komedie staat in de traditie van de Duitse dijenkletser. Wie dat accepteert, ziet een film die een akelige waarheid inwrijft. Wanneer Hitler na de ontdekking dat hij ’the real thing’ is, ervan wordt beschuldigd dat hij een monster is, vraagt hij of dat dan ook geldt voor alle Duitsers die hem aan de macht hielpen. Waren dat ook allemaal monsters? Waarom kreeg hij zoveel steun? In dat historische licht zijn de gesprekjes van Hitler met gewone Duitsers verontrustend. Duidelijk afgekeken van Sacha Baron Cohen, die als Borat de troebele opvattingen van ogenschijnlijk keurige Amerikanen blootlegde, gaan Duitsers op straat en in de kroeg tegen de imitatie-Hitler tekeer over de teloorgang van hun land. Natuurlijk ligt de schuld bij de buitenlanders. Op de aftiteling van de film zien we Marie Le Pen en Geert Wilders langskomen. Subtiel is Er ist wieder da niet, maar de waarschuwing is duidelijk.

Jos van der Burg