ELENI

Eleni is Theo Angelopoulos’ eerste deel van een trilogie over de geschiedenis van Griekenland, die weer niet over mensen van vlees en bloed gaat.

We wisten het al van zijn vorige films, maar met Eleni maakt Theo Angelopoulos het nog eens duidelijk. In zíjn Griekenland durft de zon niet te schijnen. Het land verkeert permanent in een depressie: de grond is er modderig, de regenplassen drogen nooit op, mistbanken voorspellen geen beter weer maar nog meer mist.
Dit Griekenland is net zo druilerig en uitzichtloos als het leven van de personages. Aan elke dorre tak, bouwval en regendruppel zie je hoe treurig het met hen is gesteld. Hoe ontheemd ze zijn, verloren in de chaos der beschaving, het puin der tijden. Vaak schemert er in Angelopoulos’ expressionistische visioenen iets door van de actualiteit, zoals de oorlog in Joegoslavië (Ulysses’ gaze, 1995) of de vluchtelingenproblematiek (L’éternité et un jour, 1999). In wezen blijft zijn pessimisme echter universeel, en is het door hem in eindeloze takes opgeroepen landschap eerder mythisch en metafysisch van aard. Griekenland, de Balkan, Europa, de wereld van gisteren of die van morgen, hun vermoeide geest, Angelopoulos’ ontwortelde personages dolen overal en nergens tegelijk. Daarom kunnen ze mensen ontmoeten die eeuwen geleden geleefd hebben, zoals in L’éternité et un jour, of verzeild raken in een surrealistisch-apocalyptische tableaux waar de droeve symboliek van afdruipt.

Half oog
Theo Angelopoulos is geen regisseur die zijn werkwijze per productie verder aanscherpt, laat staan vernieuwt. Jammer maar helaas voor wie hoopt dat het tragisch liefdesverhaal Eleni, het eerste deel van een beoogde trilogie over de geschiedenis van Griekenland van 1919 tot nu, wat meer om historische feiten en mensen van vlees en bloed zal draaien. Het tijdloze Grote Metaforische Verhaal blijft de boventoon voeren, de feiten en de personages aan zich onderwerpend.
Voor een bevredigend evenwicht tussen deze zaken is Angelopoulos’ methode eenvoudigweg te afstandelijk en doordacht. Bij de eerste scène, die beschrijft hoe Griekse allochtonen van Odessa naar Thessaloniki vluchten nadat de Russische revolutie is uitgebroken, leest de voice-over rechtstreeks voor uit het script. Hoe ouderwets, hoe academisch. De desastreuze omwentelingen in de Griekse politiek — van democratie naar fascisme — en het leven van heldin Eleni — van vluchtelinge, bruid en moeder tot weduwe die beide zoons in de oorlog verliest — komen vaak en passant aan de orde of worden met wat flardjes dialoog aangestipt. Kun je net zo goed met een half oog door een geschiedenis- of dagboek bladeren terwijl je koffie zet of je ergert aan alwéér een dag regen.
Waarmee heeft Angelopoulos de speeltijd van bijna drie uur dan volgekregen? Behalve veel muziek — alleen wanneer de personages hun instrumenten tevoorschijn halen voor een melancholiek dansje, komt de film tot leven — is dat de gebruikelijke kost. Veel symbolisch gedoe (de vluchtelingen wonen in een vervallen operagebouw en musiceren in een lekkende loods), heel veel verwijzingen naar de Griekse mythologie (de Draad van Ariadne), naar ontzag bedelende ‘set pieces’ (een boom vol rottende schapen) en naarmate het slechter gaat met Eleni (Griekenland) de ene melodramatische huilbui na de andere. En dat alles in een zwerftempo dat steeds meer irritatie gaat wekken.
Dat belooft wat voor de volgende twee delen van de trilogie, waarvan het laatste zich in New York zal afspelen. Een verdwaalde bruidssluier, een van Angelopoulos’ metaforische stokpaardjes, zal er wel weer in zitten. Misschien dwarrelend langs het Vrijheidsbeeld of de Twin Towers? Ik hou mijn hart vast.

Kevin Toma