BIG FISH

Een karrenvracht aan sterke verhalen wordt er uitgestort in Tim Burtons Big fish. Ze worden smeuïg verteld door de fantast Edward Bloom, die zo hoopt onsterfelijk te worden. Een heel rijtje beroemde en vergeten duimzuigers is hem voorgegaan.

Een voetnoot, zo voelt de dertigjarige zoon uit Big fish zich, een figurant in het levensverhaal van zijn vader, die elke familiebijeenkomst weer opluistert met een van zijn vele sterke verhalen. De zoon luistert al zijn hele leven naar die onwaarschijnlijke herinneringen, maar wie zijn vader werkelijk is, dat heeft hij nooit uit zijn mond mogen vernemen. Zijn vader vertelt voor de massa en hij luistert in stilte. Nu hij journalist is, schrijft hij de verhalen van zijn vader op, in de hoop om eindelijk eens feit van fictie te kunnen scheiden. De klassieke tweedeling in karakters — je hebt praters en luisteraars en je bent tot elkaar veroordeeld — is de motor van het sappige verhaal dat Tim Burton ons op zijn beurt weer vertelt in Big fish.
Want hoe goed ken je je vader eigenlijk? Het leven dat hij leidde voordat je geboren werd is of te irrelevant of pikant gevonden om uit de doeken te doen, of is ingebed in heerlijke nostalgie vol roestige ‘maar niet kapot te krijgen’ apparaten en barre schaatstochten met kranten onder de trui. Het levensverhaal van de vader uit de film, de montere vertegenwoordiger Edward Bloom, zit vol met "onzin" en "het meeste is niet gebeurd", zo zegt zijn zoon in een voice-over, die hem eventjes tot verteller bombardeert.
Hoofdrolspelers in Blooms krankzinnige avonturen zijn overbekende fantasiewezens als de reus, de wurgboom en de heks, die worden omringd door erkend enge wezens als spinnen, gieren en slangen, met een portie circusrariteiten op de koop toe. De fantasieën van Burton waren in zijn vorige films ongrijpbaarder, duisterder en origineler (nu leent hij ze van het gelijknamige boek waar de film op is gebaseerd) maar hij vertelt het verhaal zo aanstekelijk en de acteurs (Albert Finney, Ewan McGregor, Steve Buscemi) zijn zo innemend dat je je bij een knappend haardvuur waant, ademloos luisterend. Bloom is een fantast (of toch niet?), en omdat mooie verhalen verwateren als ze te vaak worden naverteld, heeft het weinig zin om hier de avonturen van Bloom weer op te sommen. Daarvoor kun je beter terecht bij rasvertellers Bloom en Burton zelf.
In plaats daarvan een aantal andere sterke verhalen, want de fantast Edward Bloom staat niet alleen. Een heel rijtje beroemde en vergeten duimzuigers is hem voorgegaan of is na hem aan het firmament verschenen.

Donald Crowhurst
Op 31 oktober 1968 vaart de 37 jarige zeezeiler Donald Crowhurst een Engelse haven uit om aan de eerste solozeilwedstrijd om de wereld te beginnen, georganiseerd door de Sunday Times. De spaarzame berichten die de wal bereiken zijn veelbelovend en de Britse pers beschouwt hem dan ook als de grote kanshebber om voor het eerst, zonder een haven aan te doen en zonder hulp van buitenaf, de aarde rond te zeilen. In werkelijkheid zeilde Crowhurst wel richting Zuid-Amerika maar heeft hij de Atlantische Oceaan nooit verlaten. Zijn hele wereldreis was een verzinsel. Acht maanden lang verschool hij zich en zond hij valse radioberichten uit waarin hij net deed of hij bij Kaap de Goede Hoop was terwijl hij in werkelijkheid in het geniep reparaties aan zijn boot uitvoerde in een Argentijnse haven.
In juli 1969 ontdekte een Brits postschip de boot van Crowhurst, die leeg ronddobberde in de Sargasso Zee, berucht om zijn windstiltes. Crowhurst is in alle waarschijnlijkheid hallucinerend en halfgek door de isolatie van zijn boot gestapt op de met zeewier bedekte zee, misschien wel zoals Japi uit Nescio’s De uitvreter van de brug stapte — springen kon je het niet noemen. In het toneelstuk ‘El niño’ van Growing Up In Public dat vanaf 21 februari in Utrecht te zien is, worden zijn levensverhaal en zijn leugens naverteld. In het boek The strange last voyage of Donald Crowhurst wordt de man die volgens de schrijvers aan een minderwaardigheidscomplex leed, geciteerd vlak voordat hij vertrok. "I am going because it is worthwhile, it will most likely bring benefits, but that is not why — I am going because I would have no peace if I stayed."
Edward Bloom had het ook kunnen zeggen in Big fish. Bloom is een held in Ashton, Alabama maar ook hij wil de wijde wereld in, omdat een vis nooit groot kan groeien in een kleine kom. De lokale dichter die Bloom onderweg tegenkomt in het idyllische schommelstoeldorpje Spectre, waar niemand ooit weggaat omdat het gras er zo mooi is, zou er goed aan doen deze levensles ter harte te nemen. Hij werkt al twaalf jaar aan een gedicht dat begint met ‘Grass is green / Sky is blue / Spectre is great!’ Weggaan uit je vertrouwde omgeving is dus het devies, want dan kom je tot grote daden waar de mensen nog lang over zullen napraten, ook al heb je ze verzonnen.

Baron von Munchausen
De feiten: Hieronymus Karel Frederik Baron von Munchausen werd op 11 mei 1720 in Bodenwerder aan de Wezer geboren. Von Munchausen heeft verschillende veldtochten meegemaakt tegen de Turken en werd 21 februari 1750 bevorderd tot ritmeester. Nog datzelfde jaar verliet hij het leger en vestigde zich op het landgoed Bodenwerder aan de Wezer. Daar overleed hij op 22 februari 1797.
Het verhaal:
‘Ik wil u nu even vertellen wat ik met mijn zonderlinge paard in de oorlog tegen de Turken heb beleefd. ’t Zou bijna niet te geloven zijn, als ik het niet persoonlijk had meegemaakt. Ik kan dus voor de waarheid van mijn verhalen instaan.
In de veldtocht onder tsaar Peter had het Russische leger er bij de rivier de Proeth geducht van langs gehad. Dat zat de Russen natuurlijk dwars en het spreekt vanzelf, dat zij aan hun eer verplicht waren weerwraak te nemen.
Een geweldig succes hadden we bij Oczakow. Men had mij de opdracht gegeven, de voorhoede van het leger tegen de vijand aan te voeren. De Turken hadden hun vesting verlaten om ons in het open veld aan te vallen. Om hen te misleiden, liet ik mijn huzaren zoveel stof maken als maar mogelijk was, waardoor de vijand de indruk kreeg dat er een geweldig leger naderde. Zelf reed ik intussen recht op de vijand af, om te zien wat mijn krijgslist uitwerkte.
De list gelukte volkomen. Hals over kop vluchtten de Turken hun vesting weer binnen en zó groot was hun angst, dat ze aan de andere zijde de stad weer uitrenden. Ik kon dat constateren, omdat ik hen vlak op de hielen zat en dus achter hen de vesting binnenreed.’

Terry Gilliam bracht in zijn film over Von Munchausen een ode aan de verbeeldingskracht. Big fish doet met al zijn ongebreidelde fantasieën denken aan een Gilliam-film. Maar Burton is anders dan Gilliam. Simon Vestdijk biedt een sleutel tot het verschil tussen beide: hij introduceerde ‘de expansieve fantast’ (bijvoorbeeld H.G. Wells) versus ‘de isolerende fantast’ (bijvoorbeeld Edgar Allan Poe). Een fantast van de eerste soort kan ‘zich aan complicaties, vertakkingen, het inslaan van zijwegen en het belichten van nevenverschijnselen, niet genoeg te goed doen’. Fantasten als Poe gebruiken juist het motief van de geïsoleerde, hermetisch afgesloten ruimte. Wilde verbeeldingskracht aan de vrije teugel versus de logische, onverbiddelijke gang die supranormale verhalen hebben. Terry Gilliam is de expansieve fantast, Burton de geïsoleerde.

Robert Garside
Hardloper Robert Garside had op een dag het plan opgevat om 40.000 kilometer rond de wereld te rennen. Onderweg beleefde hij nogal wat avonturen. Hij is beschoten in Rusland en beschuldigd van spionage in China. Hij ontmoette Gadaffi, de bewaker van Mandela en de kroonprins van Nepal. Maar er bestaan twijfels over zijn sportieve prestatie. Sceptici, waaronder wereldrecordhouder op de 100 mijl Andy Jones, denken dat het onmogelijk is om 1187 kilometer van Bombay naar New Delhi in twaalf dagen af te leggen, zoals Garside beweert. In Zuid-Amerika zou Garside meer dan duizend kilometer in zeven dagen hebben gelopen.
Garside reageert op zijn website (runningman.info) op de beschuldigingen. Hij zegt alle noodzakelijke bewijzen te hebben die zijn record zullen bevestigen. ‘De waarheid is dat mijn prestatie te bizar, waanzinnig en bovenal te mooi is om waar te zijn. Dat is de enige reden waarom ik nu word lastiggevallen. Mensen hebben me mijn hele leven al gekweld, op alle mogelijke manieren.’
Edward Bloom uit Big fish is niet zo wantrouwig en handelt juist uit filantropie. Zijn omzwervingen rond de wereld leiden uiteindelijk naar zijn aanstaande bruid of leiden tot ontmoetingen met mensen die nergens thuishoren, buitenbeentjes waar Burton altijd al een voorliefde voor heeft gehad.

Athanasius Kircher
Athanasius Kircher (1601-1680) was een homo universalis: uitvinder, archeoloog, taalkundige en natuurwetenschapper. Umberto Eco gebruikte Kircher als personage in zijn roman Eiland van de vorige dag. In Kirchers boek D’onder Aardse wereld in haar goddelijke maaksel (1682) tekende hij een dwarsdoorsnede van de aardbol. Het binnenste van de aarde bestaat volgens hem uit boomwortels en een grote vuurbal met wild uitslaande vlammen. Hij daalde zelfs af aan een touw in de actieve krater van de Vesuvius en deed daarna verslag van de monsters die hij daarbinnen gezien dacht te hebben. Ook ging hij op zoek naar de oertaal waaruit volgens hem alle talen waren ontstaan. Hij klopte zichzelf op de borst nadat hij volgens eigen zeggen de Egyptische hiërogliefen had weten te ontcijferen. Waarschijnlijk geloofde hij er zelf in. Pas twee eeuwen later zou de Fransman Champollion met de steen van Rosetta zijn ‘ontdekking’ ontmaskeren.
In de wetenschap is fantaseren een doodzonde maar in het gewone leven horen we liever het smeuïge verhaal dan de drooggevallen werkelijkheid. Liever de woeste boom die voorbijgangers wurgt met zijn takken dan de kale wilg in de winter waarvan de sapstromen bijna tot stilstand zijn gekomen. Alhoewel daar ook weer een mooi verhaal over te vertellen valt.

Mariska Graveland