Aletta Jacobs: het hoogste streven

Aletta Jacobs (1854-1929) is voor veel mensen een naam die af en toe opduikt tijdens de geschiedenisles. Voor Nouchka van Brakel betekent de feministe uit de vorige eeuw veel meer. Vijf jaar na de tv-serie Iris over een vrouwelijke dierenarts op het platteland, maakte Van Brakel Aletta Jacobs: het hoogste streven, een portret van Aletta Jacobs, de koppige gynaecologe uit het Groningse Sappemeer.

De film begint op een lyrische toon. Een meisje met blonde krullen huppelt door hoog wuivend koren. Een vrolijke zon beschijnt het Groningse land. Maar hoezeer het meisje ook geniet van verstoppertje spelen met haar vader, de streekarts, ze stormt op hem af wanneer hij vraagt of ze zijn tas wil helpen dragen. Niets leuk dan vader helpen.

Een vrouw van middelbare leeftijd met harde gelaatstrekken verschijnt in beeld. Een oude foto. De lyriek is verstoord en zal niet meer terugkomen, als we de koele blik van Jacobs mogen geloven. “Ik wil wat meer over je te weten komen”, zo spreekt Nouchka van Brakel haar toe. “Echt uitnodigend is je oogopslag niet. Toch ga ik het proberen.”

Reproductieve organen
Aletta Jacobs: het hoogste streven is geen documentaire, maar ook geen speelfilm. Van Brakel stelde zichzelf de moeilijke opdracht om een filmisch essay te maken over een historisch personage dat blijkbaar voor haar een persoonlijke betekenis heeft. Speuren naar de emoties van een nuchtere vrouw uit het bedrukte Victoriaanse tijdperk is geen lichte opgave. Zeker niet wanneer die vrouw geleerd heeft om haar gevoelens af te schermen voor calvinistische critici. Aletta Jacobs moest niet alleen haar ideëen over geboortebeperking en kiesrecht verdedigen, ook haar morele eer kwam regelmatig in de vuurlinie. Dankzij het pessarium dat ze in 1882 ontwikkelde, hoefden vrouwen niet meer ieder jaar zwanger te worden. De vrouw die zo’n apparaat bedenkt, kan onmogelijk zelf een smetteloze reputatie hebben. Nu konden vrouwen van seks genieten zonder de door God geschonken gevolgen!

Twee nette burgerdames, die bij een hoedenzaak worden aangesproken door de commentaarstem van Van Brakel, worden er een beetje giechelig van. Maar de Groningse hoogleraar kijkt de camera streng aan van tussen zijn imposante bakkebaarden. Met donderende stem berijdt hij zijn stokpaardje: “Intellectuele arbeid tast de reproductieve organen aan!” De kleinste misstap – op politiek of op persoonlijk gebied – kon Jacobs fataal worden en daar was ze zich maar al te goed van bewust.

Kleutertje
Een filmisch essay laat zich niet in een traditioneel stramien gieten. Nouchka van Brakel koos dus voor een aantal vormexperimenten. Het leven van Jacobs wordt in zwart-witte sketches verbeeld door acteurs die toneelmatig acteren, wat uitstekend past in de context van de vormexperimenten. De stem van Van Brakel is de rode draad van Jacobs’ levensloop, maar speelt niet altijd dezelfde rol. Soms richt ze zich tot Aletta Jacobs (gespeeld door Luutgard Willems en Henny de Swaan) als in een gesprek tussen twee vrouwen, zoals aan het begin van de film. Soms neemt Van Brakel de rol aan van neutrale verteller, om biografische informatie te verschaffen.

Maar om daadwerkelijk de vrouw achter de activiste te zoeken, spreekt ze af en toe de personages aan, die haar vervolgens hun theorie geven over Aletta’s beweegredenen. Er is zelfs een brutale Mokumse lichtekooi die de filmmaakster aanspreekt tijdens de bruiloft van Jacobs met de links-liberale politicus Carel Gerritsen (Hans Kesting). De Amsterdamse, met een schattig kleutertje aan haar zijde, denkt dat ‘de dokter’ is getrouwd om de aanvallen op haar status als ongehuwde vrouw in de kop te drukken. “Maar het kan mij niets schelen hoor. Die kleine hier is ook niet van een boterbriefje.”

Nouchka van Brakel raast in 65 minuten met zevenmijlslaarzen door de geschiedenis van Aletta Jacobs, waarbij met name de strijd voor vrouwenrechten voorop staat. Haar hoogste streven was geen persoonlijk geluk of succes, maar fight for what you think is right. Daarmee maakt Van Brakel los bij de kijker wat ze waarschijnlijk zelf voelt: bewondering voor een vrouw die haar tijd ver vooruit was. Waarschijnlijk, want Van Brakel licht haar keuze voor Jacobs niet expliciet toe.

De essayistische vorm en korte duur van de film bieden weinig gelegenheid om mee te leven met de immer van zichzelf overtuigde Jacobs. Alhoewel actrice Luutgard Willems op buitengewoon subtiele wijze onzekerheid, angst en verdriet toelaat in het strakke masker van ‘de dokter’, zijn de enkele emotionele momenten (miskraam, demonstratie voor kiesrecht) niet genoeg om achter die kille ogen van de zwart-wit foto te kruipen. Maar de bewondering voor een vrouw die honderd jaar geleden baarmoeders tekende voor continu zwangere volksvrouwen, die blijft.