La jetée

In april 2015 presenteren de Filmkrant en VoD-platform MUBI een online filmprogramma over jeugdherinneringen en tijdreizen op zonnestralen. In La jetée (1962) vindt een man in zijn dromen de liefde van zijn leven, tegen de achtergrond van een fictieve Derde Wereldoorlog.

Langzaam opent ze haar ogen. Is het echt gebeurd? De voice-over weet het niet en met hem blijft het publiek in het ongewisse. Zijn we in het hier en nu? In het verleden of in de toekomst?

De lucide kijker zal zich dit moment in La jetée ongetwijfeld blijven herinneren. Cineast Chris Marker rijgt de ene na de andere foto aan elkaar, met als uitzondering dit abrupte en indrukwekkende moment waarin we, voor heel even, bewegend beeld krijgen voorgeschoteld. Je schrikt ervan, alsof je ineens uit een droom wordt gesleurd.

Derde Wereldoorlog
Die dromerige sfeer is zorgvuldig opgebouwd uit verstilde momenten die samen een dystopische wereld vormen. La jetée is een gewaagd Kuleshov-experiment, waarbij willekeurige beelden dankzij hun montage telkens een ander effect bewerkstelligen. Dankzij het knip- en plakwerk van Marker krijgen de beelden een extra betekenis. En dankzij de voice-over van Jean Négroni, die als een baken, of een pier (jetée) rust biedt in een zee van chaos.

Zoals in de openingsscène, waarin wordt ingezoomd op een foto van vliegtuigen, gekluisterd aan de gate op het Parijse vliegveld Orly. Het gezoem van stationair draaiende motoren, gecombineerd met bombastische operamuziek heeft een profetische functie. Een functie die door Négroni’s poëtische voorspellingen wordt onderschreven. De wereld zal ten onder gaan.

We bevinden ons aan de vooravond van de Derde Wereldoorlog, een fictieve allesverwoestende gebeurtenis, getuige de beelden van post-apocalyptisch Parijs die we later krijgen opgediend. We zien een gezin op een dagje uit. Op het observatiedek van het vliegveld kijken de kinderen gebiologeerd naar opstijgende vliegtuigen. Dat is althans wat we uit de aaneenschakeling van de foto’s destilleren. Het leidt tot een kleine realisatie: wat bijzonder dat je aan het begin van de jaren zestig, toen er van echte beveiliging wellicht nog geen sprake was, zomaar met je ouders op het dak van een vliegveld kon staan.

La divina commedia
Die nostalgie naar het verleden wordt verweven met de akelige toekomst, tot een soort vagevuurachtig heden. Het verleden waarin kinderen spelen en de toekomst waarin Parijzenaren leven in een onderwereld, in de krochten van de stad. Zo is La jetée een parabel vergelijkbaar met Dante’s La divina commedia. Een reis door achtereenvolgens de hemel, het vagevuur, de hel en de hemel. Met als hoofdpersoon een mysterieuze man (Davos Hanich) die uitverkoren is om tussen deze dimensies te reizen met behulp van een ingenieus apparaat.

Dit apparaat is ontwikkeld door een duistere wetenschapper (Jacques Ledoux). Hij laat de man naar het verleden reizen met als uiteindelijk doel het verzamelen van medicijnen en voedsel. Telkens glijdt hij weg in een rooskleurige droomstaat. Steeds vaker ziet hij beelden van de vrouw – diezelfde vrouw die later in bed langzaam haar ogen opent. Hij verlangt naar de vrouw zoals wij verlangen naar dingen die we niet kennen. Ze is de ware voor hem. Later, wanneer ze hebben kennisgemaakt, kijken ze in een natuurmuseum naar uitgestorven dieren. Alsof er – alle ellende terzijde – toch nog hoop gloort aan de horizon. Het heeft iets ontroerends.

Twelve Monkeys
Wanneer de man echter terugkeert uit zijn reis door de tijd, blijkt hij slechts een instrument in een grootschalig experiment. De wetenschapper fluistert hem zachtjes toe in het Duits, alsof hij de reïncarnatie of belichaming is van Josef Mengele, de dokter Frankenstein van de Nazi’s. Het is een duidelijke verwijzing naar de gevaren van het totalitarisme, net na de Tweede Wereldoorlog. Tegelijkertijd was 1962 het jaar van de Cuba-crisis, met een grote vrees voor nucleair geweld, een vrees die in La jetée meer dan reëel is.

Zo blijkt eens temeer hoezeer Marker, in 2012 op 91-jarige leeftijd overleden, gefascineerd was door oorlog. En hoe anderen gefascineerd waren door zijn werk. Je hoeft geen ingewijde te zijn om parallellen met La jetée te zien in 12 Monkeys (1995). Cineast Terry Gilliam vormde Markers korte film om tot een Hollywood-thriller, mét een scenariocredit voor Marker. In tegenstelling tot al die andere regisseurs die gretig ‘leenden’ van de beste man: van Andy en Lana Wachowski (The Matrix) en Duncan Jones (Source Code) tot Christoper Nolan met Inception.

Wie bekend is met die laatste film zal onomstotelijk kunnen beargumenteren hoezeer Nolan geïnspireerd moet zijn door Marker. Die artistieke invloed toont aan dat La jetée – op nummer 46 in 2012-editie van de lijst van beste films aller tijden volgens filmcritici in Sight & Sound – een onmiskenbaar tijdloos kunstwerk van grandeur is. Zo tijdloos als de dystopische wereld die hij schept in La jetée.