Leviathan door een Russische bril

Als vannacht de Oscars worden uitgereikt is het bejubelde Leviathan van Andrey Zvyagintsev een van de kanshebbers. Internationaal oogstte de film veel lof met onder andere een Gouden Palm voor beste scenario en een Golden Globe voor Best Foreign Film. In eigen land heeft een film echter zelden zoveel stof doen opwaaien: een storm aan kritiek woedt nog altijd op de Russische social media. En dat terwijl de film eerst niet eens te zien zou zijn in de plaatselijke bioscopen. Hoe kijken de Russen zelf naar Leviathan? De van oorsprong Russische Filmkrant-medewerker Sacha Gertsik volgde de discussie op de voet.

Leviathan gaat over het grote leed van de kleine man. De werkeloze Kolya (Alexei Serebriakov) vecht uit alle macht voor zijn stukje land, dat hem door de meedogenloze burgemeester (Roman Madyanov) afgepakt dreigt te worden. Het is vechten tegen de bierkaai, of misschien wel tegen het mythische monster uit de titel. Andrey Zvyagintsevs film is een onverbiddelijk, met scheldwoorden en vodka doordrenkt portret van (morele) corruptie op zowel federaal als religieus niveau in een kleine stad in Noord-Rusland.

Door Westerse ogen lijkt de duiding van Leviathan dan ook voor de hand liggend: het is een parabel over het leven in hedendaags Rusland. Een kritiek op de huidige staat van het land en haar burgers. Door Russische ogen bezien is het echter niet zo simpel. De film heeft een meedogenloos eerlijke kijk op Rusland: de prachtige landschappen, de sterke vrouwen maar ook de drank, de corruptie. Heftig, want Russen zijn een trots volk.

De Russische Leviathan
Nog nooit werd een film dan ook zo actief besproken in de Russische sociale media. Maandenlang bestond mijn Facebook tijdlijn vooral uit lezingen van Leviathan. De meest voorkomende, vooral onder de Russische culturele elite, luidt dat deze film gaat over een wereld waarin God dood is. De kerk is verworden tot een ruïne, waar kinderen vuurtjes in stoken. En er kan geen nieuw godshuis verrijzen op een plek waar de architecten van deze kerk zelf bloed hebben laten vloeien.

Anderen leggen de nadruk op de rol van de staat, belichaamd door de burgemeester. In de gelijknamige verhandeling uit 1651 van Thomas Hobbes symboliseert het monster Leviathan de staat. De film van Zvyagintsev gaat voor velen over de relatie van de mens met de staat, over de specifieke eigenschappen van de Russische Leviathan. En daarmee ook over het karakter van het Russische volk. De burgemeester gelooft heilig dat hij iets goeds doet door een kerk te bouwen, ook al moeten hiervoor levens van onschuldige mensen wijken. De laatste druppel geruchten die Kolya achter de tralies doet belanden wordt inderdaad geleverd door zijn eigen vrienden, maar het zijn ook deze vrienden die zijn kind in huis nemen. De goede daden lijken altijd een onontkoombaar slechte kant als keerzijde te hebben.

Russofoob
De meeste kritiek op Leviathan draait om het feit dat de film ‘Russofoob’ zou zijn — de Russen in een kwaad daglicht zou stellen, een daglicht dat afkomstig is uit het Westen. Een veelgehoorde kreet is dat Leviathan door het Westen gesponsorde anti-Poetin propaganda is. Vladimir Posner, een vooraanstaand Russisch journalist, formuleerde het als volgt: "Een groot aantal mensen heeft het gevoel dat ze onterecht bekritiseerd en beledigd worden door de westerse wereld en dat ze dus iets moeten doen om zichzelf te verdedigen." Zowel de film als de heftige reacties daarop lijken dan ook een respons op het anti-westerse conservatisme dat opkwam na Poetin’s terugkeer in het Kremlin en is geïntensiveerd na de confrontatie met het Westen tijdens het Oekraïne-conflict.

Feit is dat de film de toestand in Rusland zo accuraat weergeeft dat het daardoor conflicterende gevoelens oproept — zowel herkenning als boosheid, verdediging en aanval. Zo conflicterend dat het zelfs de aanhangers van de Russisch-Orthodoxe Kerk in tweestrijd wist te brengen. vanwege een in het verhaal prominent aanwezige corrupte bisschop. Terwijl er uit de kerkelijke gemeenschap stemmen verrezen om de film te verbieden, onderschreven sommige kerkleiders de film juist.

Bioscooproulatie
Al die meningen zijn met name opvallend, omdat ze geuit werden door mensen die de film niet gezien konden hebben. Leviathan zou in eerste instantie namelijk niet eens uitgebracht worden in de Russische bioscopen. Een onlangs aangenomen Russische wet die vloeken in films en media verbiedt stak hier een handig stokje voor. Ook al werd Zvyagintsevs film gemaakt voordat deze wetgeving in effect trad, zou zijn film hier toch onder vallen. Lange tijd leek het erop dat de, waarschijnlijk door een selectiecommissielid van een festival gelekte, internetkopie de enige kans was voor een groter publiek om de film te zien.

Maar nadat Zvyagintsev had toegezegd de scheldwoorden uit de film te knippen, kreeg Leviathan toch een bioscooprelease in eigen land. Producent Alexander Rodnyansky gaf onlangs toe dat de heftige discussie rondom Leviathan ervoor heeft gezorgd dat de film in veel meer bioscopen te zien is dan hij aanvankelijk verwachtte. Leviathan kwam na het eerste weekend binnen op nummer 4 in de top 10 meest bezochte films, met alleen Jupiter Ascending, The Imitation Game en Paddington voor zich.

Eer en glorie
Buiten kijf staat dat het maken van deze film voor alle betrokkenen grote risico’s met zich meebracht. Rusland durven tonen zoals het land is — zonder opsmuk, naar alle eerlijkheid, maar ook in al haar prachtige glorie — is een daad die in de afgelopen tijd maar weinig mensen hebben durven stellen. Een daad die doet denken aan de in hun tijd verguisde en, in de laatste twee gevallen, verbannen schrijvers Pasternak, Brodsky en Solzhenitsyn. Zvyagintsev is tot nu toe de enige die de afvalligheid van het sterk religieuze Rusland heeft durven tonen, en daarbij de rol van de kerk niet uit de weg is gegaan. Zo bezien is Leviathan alles behalve een ‘Russofobe’ film, maar juist een film gemaakt uit pure liefde voor het land.

Ironisch detail: deze door het Russische volk en politiek zo verguisde film is gemaakt met overheidssteun. Daarmee is het een echte Leviathan die zijn eigen staart opeet. Maar tot nu toe heeft geen enkele officiële hoogwaardigheidsbekleder Zvyagintsev officieel gefeliciteerd met de triomftocht van diens film op festivals. Zelfs niet op Twitter. Ook de reguliere media bleven grotendeels stil: in de nieuwsuitzending waarin werd bericht over de Golden Globes, kreeg Leviathan exact vijf seconden aandacht. Minister van Cultuur Medinskij stelde publiekelijk dat hij in Leviathan een universele vertelling over corruptie ziet en niets ‘specifiek Russisch’. "Al laat je de hoofdpersonen nog zoveel schelden en liters vodka drinken — echte Russen worden ze er niet van", stelde hij in een interview.

Maar mocht de film een Oscar winnen, dan zal het Kremlin hoogstwaarschijnlijk toch een manier vinden om de film te omarmen als een collectieve prestatie van de Russische filmindustrie. "Ze wilden geen nationale discussie, omdat dan zou blijken dat de in het buitenland meest bekeken Russische film oppositioneel is", stelde filmcriticus Daniil Dondurei in een interview aan de New York Times. "Maar als de film een Oscar wint dan verandert dat. Dan zal het plots een overwinning ter meerdere eer en glorie van Rusland blijken."

Sacha Gertsik