Andrei Zvjagintsev over Leviathan
'Kapitalisme heeft iets kapot gemaakt in de Russische ziel'
Leviathan is een gitzwarte satire waarin één man het opneemt tegen de almachtige Russische staat. Een verrotte staat. Andrei Zvjagintsev: "De dagen dat je bij een Rus kon binnenlopen en dat hij je drank en eten gaf zijn voorbij."
Door Ronald Rovers
Aan het eind van ons gesprek in Cannes wilde Andrei Zvjagintsev nog even iets kwijt over Poetin. Hij had net keurig verklaard dat van censuur geen sprake was geweest, ook al was het deels door de staat gefinancierde Leviathan bepaald geen ode aan het moederland geworden. Het verzoek was alleen om niet op te schrijven wat hij ging zeggen, want hij wilde nog wel films kunnen blijven maken. Punt is: wat hij vervolgens zei was totaal niet kritisch of verrassend, zodat zijn paranoia eigenlijk veel meer zei over de sfeer in Moskou dan wat hij ons vertelde.
Je kunt je trouwens afvragen of Leviathan hem al niet genoeg problemen oplevert, ook al is deze gitzwarte satire over corruptie en cliëntelisme niet zozeer een aanklacht tegen Poetin maar tegen een veel oudere Russische traditie waarvan Poetin & partners toevallig de laatste vertegenwoordigers zijn. In een stijl die doet denken aan de grote Russische schrijvers, begint het verhaal bescheiden met de in wodka gedrenkte beslommeringen van een kleine man maar krijgt het gaandeweg de omvang van een epische vertelling, geïnspireerd op het Bijbelse Boek van Job. Was tenminste de bedoeling. Ondanks het vijfsterrenorgasme van sommige recensenten daags na de première in Cannes houdt Leviathan namelijk iets cartoonesks. Het ziet er fantastisch uit, maar het laat te veel ongezegd.
Als de film begint heeft ene Kolya in een plaatsje ergens in het ijskoude noorden ver boven Moskou een rechtszaak aangespannen tegen de lokale burgemeester, die hij ervan beschuldigt zijn huis en grond te hebben ingepikt. Kan niet misgaan denk je: de corrupte volgevreten macht tegenover de heroïsche eenling die geholpen wordt door een sympathieke advocaat. Maar de rechter beslist anders en dat vormt het begin van een bizarre lijdensweg.
Leviathan heeft verschillende betekenissen: in de Bijbel is het een zeemonster, als ik me niet vergis een van de handlangers van Satan, en bij Thomas Hobbes is het de almachtige staat. Welke stond u voor ogen? "Allebei. Beide beelden, van het monster en de staat, inspireerden me bij het schrijven. Op een of andere magische manier gaan die twee samen. Het ene beeld versterkt het andere."
Het karkas van de walvis, half in het water gelegen, is een belangrijk beeld in de film. Een soort Hobbesiaans monster. "Dat hebben we helemaal zelf gebouwd. Het was 22 meter lang en het woog drie ton. Een van mijn producenten zei: ‘als we het op het land bouwen kost het vijfhonderdduizend roebel (tienduizend euro). Als je wilt dat het in het water ligt kost het een miljoen roebel.’ ‘In het water ermee’, zei ik. Voor de film was het belangrijk dat het half in het water lag, ergens half verzopen tussen zee en land. "Twee en eenhalve maand hebben we gezocht naar die plek, naar het dorp waar we uiteindelijk zijn gaan filmen. In Moskou zijn we in een auto gestapt en naar alle windrichtingen gereden. Maar nergens had ik het gevoel van ‘wauw, hier moet het zijn’. Alle dorpen en steden leken op elkaar. Tot we dus hier aankwamen. Het is een heel klein plaatsje aan de kust van de Barentszzee dat in een verschrikkelijke staat verkeert. Het is aan het afsterven."
In Elena was u al flink pessimistisch over Rusland, maar hier lijkt u nog zwartgalliger. Als dit de conditie is waarin Rusland verkeert, verbeeld door dat karkas van een walvis, zegt u dan dat de Russische staat dood is? "Goeie vraag. Maar ook een beangstigende vraag. Toen ik Elena maakte, voelde het inderdaad alsof er in Rusland iets aan het veranderen was. Ik denk dat veel Russen dat voelden, dat er grote veranderingen op komst waren. Geen politieke veranderingen maar veranderingen in hoe Russen naar de wereld kijken. De overgang naar het kapitalisme verliep heel moeizaam. Dat heeft iets in de ziel van de Russen kapotgemaakt.
"In mijn ervaring waren Russen altijd genereus en open en hartelijk. Ik herinner me de tijd dat elk huis openstond voor gasten. Inmiddels zijn we van elkaar geïsoleerd geraakt. De dagen dat je bij een Rus kon binnenlopen en dat hij je drank en eten gaf zijn voorbij. Men ziet elkaar tegenwoordig als rivalen en niet meer als vrienden."
Sommige grote Russische schrijvers hebben nooit geloofd in de seculiere democratie. Ze waren er zelfs bang voor. Geldt dat ook niet voor de protagonisten in Leviathan? "Ik kan me moeilijk voorstellen dat democratie zou werken in Rusland. We hebben nog steeds die hardnekkige gewoonte om de samenleving verticaal in te richten. Daarin lijken we meer op Aziaten dan op Europeanen. Sowieso is het lastig om de Russische culturele geschiedenis te begrijpen. Daar past de autonome, vrije mens eigenlijk niet in."
We zijn eraan gewend om Russen te zien drinken in films. Maar hier lijkt er geen eind aan te komen. "Dat is de derde keer dat me die vraag gesteld wordt. Ik ben er eigenlijk een beetje van in de war, want ik zie het niet als een probleem. De Finnen drinken trouwens veel meer dan de Russen. En als je naar de Russische geschiedenis kijkt dan is alcohol altijd aanwezig geweest. Ik bedoelde er dus niks mee. Het was zeker geen verbeelding van een grote Russische tragedie."
In de scène waarin iedereen totaal bezopen op portretten van oude Sovjetleiders schiet, ontbreekt het portret van Poetin. Had dat anders een schandaal veroorzaakt? "U herinnert zich dat een van de personages in die scène vraagt waarom er niemand van de huidige leiders bij zit? En dat die ander dan zegt: ‘Hun tijd komt nog wel’? Het laat eigenlijk de houding van veel Russen ten aanzien van de macht zien. Onder Stalin was dat anders, maar onder Brezjnev werden veel grappen gemaakt."
Er zit staatsgeld in de film. Was u niet bang voor weerstand van die kant, aangezien het best een kritische film is? "Nee. Maar of men er spijt van krijgt na het zien van de film weet ik niet. Ik vind het trouwens de plicht van het ministerie van Cultuur om cultuur te bevorderen. Ook als die kritisch is of geen halleluja zingt over de zittende macht. Geldschieters lijken vaak te denken dat steun betekent dat een kunstenaar loyaal moet zijn of vrolijke dingen moet laten zien. Zo is het natuurlijk niet."
Dus er is geen enkele bemoeienis van die kant geweest? U had nooit het gevoel dat u zich moest inhouden? "Absoluut niet. Op het moment dat de staat besloot om er geld in te stoppen, hield elke dialoog tussen mij en hen op. Over de inhoud hadden ze niks te zeggen."
Toen Sokoerov een paar jaar terug met Faust de Gouden Leeuw in Venetië won, kreeg hij een telefoontje van Poetin om hem te feliciteren. Verwacht u bij het winnen van de Gouden Palm ook zo’n telefoontje? "Die film, Faust, was een hele dure film. De staat had meer bijgedragen. Er stond meer op het spel. En ik vermoed dat Sokoerov en Poetin elkaar wel sympathiek vinden. Dus nee, zo’n telefoontje zal ik niet krijgen."