Gerard Soeteman (1936-2025)

Scenarioschrijver en regisseur Gerard Soeteman, bekend van zijn succesvolle samenwerking met Paul Verhoeven, overleed 16 mei 2025 na een kort ziekbed. Hij werd 88. Naast Verhoeven werkte hij ook met onder meer Fons Rademakers en Jan Bosdriesz.

Vanaf de tv-serie Floris (1969) tot en met Zwartboek (2006) werkte Gerard Soeteman samen met regisseur Paul Verhoeven. Hij schreef ook het oorspronkelijke scenario van Verhoevens nonnenfilm Benedetta (2021), maar liet na het lezen van het aangepaste scenario zijn naam van de credits halen. Vooral uit teleurstelling over de accenten die Verhoeven legde, waarover Soeteman in een Volkskrant-interview zei: “Hij is uitsluitend geïnteresseerd in het gefrutsel aan de geslachtsdelen. En dat interesseert mij niet zo.” Soeteman stond eerder een feministisch pamflet voor ogen, een politiek statement.

Soeteman kende Verhoeven van hun studietijd in Leiden, waar hij Nederlandse Taal- en Letterkunde studeerde. Na zijn diensttijd ging hij werken bij de vertaalafdeling van de NTS (na mei 1969 NOS), waar hij interviews vertaalde en ondertitels verzorgde van buitenlandse series. Hij bleef tot 1994 voor de omroep werken, ook als redacteur van programma’s als Kunstsignalering. De serie Recht voor zijn Raab (1992), gebaseerd op de advocatenpraktijk van Max Moszkowicz en met scenario’s van Soeteman, is ook voor de NOS gemaakt.

Seksgolf
In navolging van populaire buitenlandse series als Johan en de Alverman en Ivanhoe wilde Carel Enkelaar, hoofd tv-programma’s bij de NTR, graag een ridderserie. Soeteman ging aan de slag met een proefscenario en in 1969 zag Floris het daglicht. Op aanraden van Soeteman speelde Rutger Hauer de titelrol, die toen net van de toneelschool kwam. Als regisseur werd de indertijd nog onbekende Paul Verhoeven aangesteld. In 2004 schreef Soeteman ook het scenario voor de speelfilmremake van Floris, geregisseerd door Jean van de Velde.

Samen met Verhoeven leverde Soeteman vijftien jaar lang zeer succesvolle Nederlandse speelfilms af. In de toptwintig best bezochte Nederlandse films aller tijden staan vijf van hun producties: in volgorde van bezoekcijfers Turks fruit (de onbetwiste nummer 1, met 3,3 miljoen bezoekers); Wat zien ik? (plaats 4, 2,3 miljoen bezoekers); Keetje Tippel (plaats 9, 1,8 miljoen bezoekers); Soldaat van Oranje (plaats 12, 1,5 miljoen bezoekers) en op plek 20 Spetters (1,1 miljoen bezoekers). Bijna allemaal films die behoren tot wat filmhistoricus Hans Schoots in zijn boek Van Fanfare tot Spetters ‘de seksgolf’ in de Nederlandse speelfilms noemt, samen met onder meer Mira (Fons Rademakers, 1971) en Blue Movie (Wim Verstappen, 1971).

Wat zien ik? (1971), een komedie over de Amsterdamse sekswerker Blonde Greet die allerlei vreemde types aan hun gerief helpt, heeft nog een hoog ‘o la la’-gehalte. Maar Turks fruit (1973) valt perfect samen met de seksuele revolutie van de jaren zeventig en de afschaffing van de filmcensuur. De verfilming van de roman van Jan Wolkers wordt mede dankzij de openlijke seksualiteit en de ontwapenende hoofdrollen van Monique van de Ven en Rutger Hauer een ongeëvenaard kas- en schandaalsucces. Zoals Schoots opmerkt: “De toeschouwer kon bijna niet anders dan partij kiezen voor de vrijheid en tegen de bekrompenheid van de familie van Olga (Monique van de Ven).” Dat roman en film tegenwoordig als seksistisch worden gezien doet weinig af aan de frisheid van Turks fruit.

Levensvisie
Verhoevens films zijn door hun nihilistische visie op de mens bijna altijd controversieel, met Spetters als hoogtepunt (of dieptepunt). Zo was er de Nederlandse Anti Spetters Actie (NASA), die vond dat de film vooroordelen aanwakkerde over “vrouwen, homoseksuelen en andere bevolkingsgroepen”.

Los daarvan kun je hoofdpersoon Fientje (Renée Soutendijk), werkzaam bij een frietkraam, zien als sterke vrouw. Dat is wellicht autobiografisch: Fientje is door Soeteman vernoemd naar een tante die tijdens de Tweede Wereldoorlog bij zijn gezin verbleef en grote indruk op de jonge Gerard maakte, vertelde hij in een interview met de Volkskrant: “Die vrouw was heel klein en ongelofelijk vitaal. En ze ging voor niemand opzij. […] Alle vrouwen in mijn familie werkten hard en waren voor niemand bang. Net zoals Fientje uit Spetters en Rachel uit Zwartboek.”

Uit Spetters sprak Soetemans levensvisie het beste, vertelde hij in hetzelfde interview: “Het [leven] hangt van botte en afschuwelijke én vrolijke toevalligheden aan elkaar.” Fientjes motto uit Spetters is er een variant op: “Het leven is net een kroket: als je eenmaal weet wat erin zit, hoef je niet meer.”

Naast bovengenoemde films maakten Soeteman en Verhoeven nog De vierde man (1983, naar Gerard Reve) en het middeleeuwse spektakel Flesh + Blood (1985, opnieuw met Rutger Hauer), waarna Verhoeven naar de Verenigde Staten ging. Na zijn terugkeer in Nederland volgde het in Filmkrant kritisch besproken Zwartboek (2006).

Spannend en feestelijk
Soeteman schreef drie scenario’s voor Fons Rademakers: Max Havelaar (1976, naar Multatuli), het geflopte Mijn vriend of het verborgen leven van Jules Depraeter (1979) en Oscar-winnaar De aanslag (1986, naar Harry Mulisch).

Opvallend veel Soeteman-scenario’s handelen over de Tweede Wereldoorlog, wat grotendeels autobiografisch te verklaren is. De in 1936 in Rotterdam geboren Soeteman maakte als kind het bombardement op Rotterdam mee, op 14 mei 1940. Soeteman: “Ik heb later in de oorlog ook nog een bombardement op de Hoogovens in Velsen meegemaakt, door de Engelsen. Het was heel dichtbij. Het was spannend en feestelijk.” Dat oorlog ook spannend en opwindend kan zijn, is goed te zien in de schelmenavonturen uit Soldaat van Oranje.

De oorlog keert tevens terug in Soetemans enige film als regisseur, het geflopte De bunker (1992), een sobere, minutieuze reconstructie van de ontsnappingspoging van verzetsman Gerrit Kleinveld (Thom Hoffman) uit de zwaarbewaakte en gevreesde SS-gevangenis de Bunker in Kamp Amersfoort, waar hij in afwachting was van zijn executie.

Minder bekend is zijn partnerschap met Jan Bosdriez. Net als Soeteman was Bosdriesz in dienst van de NOS, als editor. Bosdriesz monteerde onder meer Floris en later ook Wat zien ik? en Turks fruit. Als regisseur maakte hij enkele documentaireseries, waarvoor Soeteman de research deed en de scenario’s schreef: het vijftiendelige 58 miljoen Nederlanders (1977, over verschillende aspecten van de Nederlandse geschiedenis), Avonturen aan de wilde kust (1982, een vijfdelige documentaire over de geschiedenis van Suriname), Ons Indië voor de Indonesiërs (1984, over de onafhankelijkheidsstrijd) en Een gekleurd verleden (1989, over Suriname; grotendeels een hermontage van Avonturen aan de wilde kust). In 2004 maakten ze samen een documentaire over stripheld Dick Bos: Dick Bos wéér in actie. Met onder meer een interview met Paul Verhoeven, groot fan van het werk van striptekenaar Alfred Mazure. Enkele shots uit zijn films zijn directe citaten uit de zwart-witstrips van Mazure. Strips die zowel Verhoeven als Soeteman in en na de oorlog verslonden. Ook dat hadden ze gemeen.

In 2017 ontving Soeteman op het Nederlands Filmfestival de Cultuurprijs, een Gouden Kalf voor zijn hele oeuvre.