IDFA 2024: About a Hero

Documentairefestival IDFA opent dit jaar met About a Hero, een film die voor hooguit de helft documentaire is. De rest is fictie gesponnen door een AI die doet alsof hij Werner Herzog is. Dat klinkt intrigerend als experiment, maar de hybride film die Piotr Winiewicz ermee fabriceerde blijkt niet zo overtuigend.

“Dit is een film over een held die droomt over heel gewone dromen.” Dat was de eerste zin die uit een AI kwam rollen die werd getraind op filmmaker Werner Herzog – zowel diens werk als publieke persona.

Kaspar, noemt experimenteel filmmaker Piotr Winiewicz zijn AI, naar de idiot savant uit Herzogs speelfilm The Enigma of Kaspar Hauser (1974). In feite is het niet één AI maar een hele constellatie algoritmes, door Winiewicz en zijn team opgetuigd met het doel een filmscript in de stijl van Herzog te produceren. Het resultaat is About a Hero, dat dit jaar documentairefestival IDFA opent.

Met welke andere regisseur dan Werner Herzog zou je dit intrigerende experiment kunnen uitvoeren? Hitchcock misschien, of Godard. Maar onder nu levende filmmakers is Herzog waarschijnlijk de enige van wie zowel het werk als de maker zelf (en, cruciaal, zijn stem) zó uit duizenden herkenbaar zijn.

“Een computer zal in nog geen 4.500 jaar een film maken zo goed als de mijne”, stelde Herzog zelf in 2016. Maar de eerste zin die uit Kaspar kwam rollen was, met zijn implicaties van een droom binnen een droom, toch direct behoorlijk Herzogiaans. Al gingen er vervolgens nog vele iteraties overheen voordat Winiewicz uitkwam bij een script dat enigszins filmbaar was.

De kern stond echter van meet af aan: een mysterie rond de raadselachtige dood van ene Dorem Clery, arbeider in de al even enigmatische Hirschon’s-fabriek in het Duitse industriestadje Getunkirchenburg. Allemaal verzinsels, maar in About a Hero opgetuigd in de stijl van een duistere true crime-documentaire. ‘Herzog’ interviewt betrokkenen, die worden gespeeld door acteurs (onder meer Vicky Krieps duikt op). Daardoorheen worden flarden uit documentaire interviews verweven, die vaak juist als stukjes fictie in deze wereld rondzweven.

About a Hero is namelijk niet simpelweg een verfilming van Kaspars scenario. Winiewicz verweeft de zoektocht van ‘Herzog’ met allerhande meer filosofische of existentiële reflecties – op het maakproces, op AI in het algemeen en vooral op de menselijke reacties op deze nieuwe technologie. Aan het woord komen onder meer komiek Stephen Fry, kunstenaar Stephanie Dinkins en mediajurist Robert J. deBrauwere. Die laatste wordt meteen in de openingsscène van de film, zo ongeveer het enige klassieke talking head-interview, digitaal woorden in de mond gelegd (in de aftiteling wordt keurig gespecificeerd welke citaten “synthetisch gegenereerd” werden).

In theorie fungeren de fictieve documentaire en de documentaire-fictie die daarin wordt genesteld als keerzijdes van dezelfde medaille, die samen meer moeten worden dan de som der delen. Maar dat vliegwiel krijgt Winiewicz nooit echt goed aangezwengeld. In plaats daarvan gaat de AI-fictie de interessantere documentaire-elementen op den duur in de weg zitten.

Misschien wringt het direct al bij de vraagstelling: Winiewicz begint bij de vraag of AI iets wat de mens kan even goed zou kunnen, terwijl de vraag wat AI kan dat de mens niet kan minstens zo interessant is. Andere werken in het IDFA-programma gaan van die vraag uit, met creatiever resultaat – zie bijvoorbeeld Eno, een biopic over muzikant Brian Eno die dankzij allerlei software bij elke vertoning anders is. Ook diverse projecten in het DocLab-programma, zoals de groepservaring Ancestors en generatieve podcast Drift, onderzoeken welke verhalen je met AI kunt vertellen die voorheen buiten het menselijk bereik lagen. Vergeleken daarmee voelt About a Hero wat beperkt.

Een ander probleem zit simpelweg in de verhoudingen – tussen feit en fictie, tussen AI en mens. Winiewicz deed meer dan dertig uur aan interviews, aldus de regisseur zelf, met bijna twintig sprekers. Daarvan zitten slechts flarden in de film, en de helft van de geinterviewden komt überhaupt niet aan bod – filmmaker Paul Schrader belandde bijvoorbeeld op de montagevloer. Telkens weer wordt de aandacht getrokken door (of gestuurd naar) het fictie-mysterie. Dat is echter vooral interessant in hoe het zichzelf continu tegenspreekt of vervormt, dus in hoe het juist niet werkt als thriller.

Ook die worsteling maakt Winiewicz expliciet onderdeel van zijn film, maar juist die lijn voelt te weinig substantieel. About a Hero is ontegenzeggelijk een amusant spiegelpaleis. Maar na afloop blijft toch vooral het gevoel hangen dat Winiewicz zijn potje touwtrekken met Kaspar verloren heeft. De meest liefdadige lezing is dan dat dit doelbewust is – dat Winiewicz zo, indirect, het gelijk van Herzog bewijst en toont dat computers inderdaad nog lang niet in staat zijn diens “ecstatic truth” zelfs maar te benaderen. Maar dat voelt toch wat mager.

About a Hero is nog zesmaal te zien op IDFA 2024.