Morgan Knibbe over Those Who Feel the Fire Burning
'Je weet niet waar de horizon is, hoe hoog de golven zijn'
Regisseur Morgan Knibbe betrekt je in de documentaire Those Who Feel the Fire Burning bij het leed van illegale immigranten: "Ik wil vooral laten zien dat de situatie te complex is om te begrijpen."
Ze leven als schaduwen in niemandsland. In zijn debuutfilm Those Who Feel the Fire Burning bekommert regisseur Morgan Knibbe zich om het lot van de bootvluchtelingen in Zuid-Europa: "Op basis van de gebrekkige informatie die voorhanden is, kun je je geen mening vormen. Ik wil vooral laten zien dat de situatie te complex is om te begrijpen." Het sfeerportret was dé verrassing van IDFA 2014 en werd genomineerd voor Beste Lange Documentaire.
Eerder spraken we elkaar in je appartement in Amsterdam-West. Dit keer skypen we, want je bent in Amerika. Wat doe je daar? "Nu ben ik aan het couchsurfen in New York. Eerder was ik uitgenodigd in Missouri voor het filmfestival True/False. Op mijn verzoek hebben ze de terugvlucht een maand later geboekt. Zo kon ik research doen voor een volgende film, over de atoombomexperimenten in Nevada in de jaren vijftig. Ik interesseer me voor de soldaten die na de ontploffingen het gebied moesten verkennen. Er zijn veel tests met ze gedaan; het waren proefkonijnen. De meesten zijn inmiddels overleden. Dat wordt een fictiefilm, want ik wil hun ervaringen tastbaar maken."
In je debuutfilm Those Who Feel the Fire Burning volg je bootvluchtelingen in Zuid-Europese havenplaatsen. Dat is een documentaire. "Ik voeg me niet naar het onderscheid tussen documentaire en fictie. Ik ben op zoek naar de sterkste manier om een verhaal te vertellen. Aanleiding voor Those Who Feel the Fire Burning was dat ik in de mainstream media diepgang miste. Zoals in Lampedusa. Dat was een mediacircus. De overlevenden waren aan het rouwen en ik legde hun kwetsbaarheid vast – samen met zestig andere journalisten. Ik voelde me een indringer."
Wat doe jij dat zij niet doen? "Verslaggevers speuren alleen naar de beste quotes. De verhalen die ze oppikken, plaatsen immigranten in een slachtofferrol. Andersom spelen immigranten daar op in door zich jammerend tot de camera te richten. Een publiek kan weinig met die pose. Ik merk het aan mezelf: ik weet me geen houding te geven en sluit me er voor af. Met deze film wilden we geen klaagzang maken, maar de vluchtelingen een gezicht geven. De film biedt handvatten om je tot de situatie te kunnen verhouden. De bedoeling is dat je je voelt aangesproken als Europeaan, als mens. Daarom heb ik niet expliciet aangegeven op welke plek we zijn; het is ergens in Zuid-Europa. Wanneer ik geografisch duiding had gegeven, kon je het plaatsen en je er daardoor weer makkelijker aan onttrekken."
De camera spookt tussen steegjes en scheepswrakken door en je begint de film met een sequentie die in scène is gezet: een man valt uit een bootje en verdrinkt. Waarom? "Regelmatig wordt gevraagd of die beginscène echt is. Dat zie ik als een compliment, maar daar gaat het me niet om. Ik wilde een film maken die niet gaat over echt of nep. Vrijwel alles is documentair, behalve die eerste scène. In de hele film beweegt de camera zich als een geest. Als een mysterieuze kracht dwaalt hij rond in een vijandige omgeving. De boottochten kwamen steeds terug in de gesprekken over de reis naar Europa. Wanneer de maan niet schijnt, zie je alleen maar zwart. Je weet niet waar de horizon is, niet hoe hoog de golven zijn. Eng lijkt me dat. Door het concept van die dwalende geest hadden we visueel alle vrijheid. Ik hoop dat door de gestileerde cameravoering en montage duidelijk wordt dat ik oprecht ben. Juist doordat ik openhartig ben over het artificiële karakter van film."
Naast de uitgesproken visuele stijl, fluisteren je personages in voice-over alsof ze je een geheim toevertrouwen. Had je daarvoor dezelfde reden? "We wilden wegblijven van een reportagestijl. Door die gedempte toon wordt het intiem. We hebben ze gevraagd om in een donkere ruimte hun ogen te sluiten en dichtbij een microfoon te praten. Zo kregen we de goede sfeer. Alles staat bij mij in dienst van het jou laten ervaren wat ik heb meegemaakt. Ik wilde een taal gebruiken die geen objectiviteit nastreeft, maar rechtschapen is in zijn subjectiviteit. Het belangrijkste is dat je tijdens het kijken op jezelf en het medium kunt reflecteren. Dat is de eerlijkste vorm van filmmaken. Of in ieder geval de meest democratische."
Waarom is dat eerlijker? "Omdat je eerlijk bent over je subjectiviteit als regisseur. Er zijn zat mensen die nog geloven in de objectiviteit van bijvoorbeeld het nieuws. Het nieuws pretendeert onpartijdig te zijn, maar zodra je je pen pakt ben je al subjectief bezig. Ik volg het nauwelijks meer. Je ziet zulke kleine stukjes van de realiteit, dat je er geen oordeel over kunt vellen. Ik denk dan: zie ik wel de juiste stukjes? Filmmakers kunnen in dat bewustzijn een educatieve rol aannemen. Elk medium manipuleert en dat is niet erg, zolang je er open over bent."
En waarom is dat democratischer? "De toeschouwer krijgt de mogelijkheid om zelf mee te denken, in plaats van dat hem een reeks waarheden wordt gepresenteerd. Dat is toch wat er in de meeste Hollywood-films gebeurt? Het is een overweldigende hoeveelheid spektakel. Je wordt meegesleept in het verhaal en krijgt geen moment rust om een stap terug te nemen. En het geldt net zozeer voor de arthousefilms; die zijn even modebewust. Films hoeven overigens niet altijd zelfreflexief te zijn. Het is geen wet. Maar ik heb wel waardering voor de wijze waarop bijvoorbeeld Michael Haneke het aanpakt."
Wat doet Haneke dan? "Haneke bouwt gekunstelde elementen in, die afstand creëren tussen jou als kijker en wat je ziet. Zo word je niet door de vertelling opgezogen; je gaat door een serie shockmomenten heen. Wat hij doet is riskant, want lang niet iedereen heeft zin in reflectie. Veel mensen willen gewoon vermaakt worden. Ik streef een balans na. Ik wil het publiek opzuigen en toch de ruimte geven om mee te denken."
