Mike van Diem over zijn filmliefde

In een eerder interview met de Filmkrant vertelde Van Diem over zijn terugkeer aan het speelfilmfront met De surprise. In het vervolg hieronder gaat hij uitvoerig in op zijn inspiratiebronnen en filmopvattingen. "Als kunstenaar wil je iets tijdloos goddelijks maken."

Door Jos van der Burg

De Surprise is duidelijk gemaakt door een regisseur die zijn klassiekers kent. Zie je veel films? "Als vanaf mijn zestiende zie ik idioot veel films. Ook de grootst mogelijk onzin. In de wintermaanden zie ik minstens één film per dag. Ik heb ooit nog meegedaan aan de filmquiz ‘Voor een briefkaart op de eerste rang’. Ik verloor van een Belgische terminator. Noem het een hobby. Ik heb een paar duizend dvd’s en blu-rays. Ik laat films wel afkoelen. Ik heb zelden de neiging om films, zeker als ze een hype zijn, meteen in de bioscoop te gaan zien. De projectie bij mij thuis op blu-ray is trouwens vaak beter dan de digitale projectie in de bioscoop. Dat komt doordat bioscoopexploitanten lampen nogal eens te lang laten zitten, omdat ze duur zijn. Ik zie het meteen aan het donkere beeld als een lamp al vervangen had moeten worden. In zo’n geval ga ik meteen weg."

Zijn er Nederlandse filmmakers die je inspireren? "Ik moet zeggen dat het werk van Verhoeven… Ik ben er ambigu over. Hij is een fantastische, virtuoze regisseur. Vroeger ging ik bij elke nieuwe film van hem meteen naar de eerste dondermiddagvoorstelling. Hij heeft me laten zien dat Nederlandse films vakkundig gemaakt kunnen worden, dat was in het begin van de jaren zeventig uitzonderlijk. Maar inhoudelijk is zijn thematiek niet de mijne. Ik bewonder dat zijn films altijd over hetzelfde gaan: wij zitten hier als keurige beschaafde mensen, maar in ons woedt het beest. Dat is zijn obsessie. En zijn grote kracht. De personages in de films van Alex van Warmerdam staan dichter bij mijn werk. Bij ons beiden vind je gemankeerde personages met kleinmenselijke zwakheden. Alleen heb ik meer mededogen en compassie met hen. Soms vraag ik me bij films van Alex af of hij mensen haat. Hij is cynisch, mijn oordeel is zachter."

Hoe staat het met de jonge generatie Nederlandse filmmakers? "Hoeveel filmers zijn er bijgekomen met werk dat een eigen handtekening heeft? Waaraan je meteen ziet wie het gemaakt heeft? Bij Alex is dat evident, maar ook Paul Verhoevens werk herken je meteen aan de vorm en de inhoud. Ik zie te weinig ambitie. Van Sanne Vogel, die ik hoog heb zitten, heb ik een meesterlijke korte film gezien, maar dan lees ik dat ze een remake gaat maken van een buitengewoon matige Vlaamse film. Jongens en meisjes — papa spreekt — het leven is kort, leg de lat hoger. Ook Aanmodderfakker, dat vorig jaar alle Gouden Kalveren mee mocht nemen, viel mij een beetje tegen. Een amusante tv-film met volgens mij citaten uit The Graduate, de oerfilm over een adolescent die niet wil opgroeien. Aanmodderfakker kan niet in de schaduw staan van deze film."

Met De surprise ben je na achttien jaar terug met een Nederlandse speelfilm. Wat is er veranderd in het Nederlandse filmklimaat? "Het is een open deur dat er nu mensen voor Nederlandse films naar de bioscoop willen komen. Ik heb een afwijkende opvatting over de oorzaak. Volgens mij is dat namelijk niet de verdienste van de Nederlandse film, maar van de komst van de commerciële tv. Die heeft met series als GTST en Baantjer het Nederlands als dramatische taal ‘geëmancipeerd’. Vroeger opperde men soms dat we beter konden ophouden met het maken van Nederlandse films, omdat we toch geen goede dialogen konden schrijven. Toen ik Karakter maakte, kon je nog niet hardop op een feestje zeggen dat je Nederlandse films maakte. Maar nu is iedereen gewend geraakt aan slechte dialogen, maar dat wil niet zeggen dat de kwaliteit van de films is verbeterd. Eerlijk gezegd is het succes van de Nederlandse film een beetje uit de hand gelopen. Iedereen is een beetje Hollywoodje gaan spelen en distributeurs dringen aan op meer van hetzelfde."

Welke films hebben jou beïnvloed? "Films die de grootste invloed op je hebben zijn de films die je tussen je veertiende en ongeveer vijfentwintigste ziet. Het is hetzelfde als met muziek. Bij mij zijn dat films uit het midden van de jaren zeventig. Een film als Chinatown, maar ook de films uit de latere periode van Hal Ashby, zoals The Last Detail, Coming Home en Being There. Ashby is een totaal vergeten geniale regisseur. Ook Melville, die toen in zijn nadagen was, had een grote invloed op mij. Op de Filmacademie vertoonde docent Hans Saaltink zijn films."

Wat stond je met De surprise voor ogen? "Ik streef niet naar realisme. Ik wil dat mijn acteurs binnen hun rol geloofwaardig zijn, maar verder zoek ik het in theatrale abstractie. Niet in realisme, want dan maak je nooit een opera. Als kunstenaar wil je iets tijdloos goddelijks maken. Ik kan me niet voorstellen dat ik een film maak die de tijdgeest wil vangen. Mijn stijl en filmgrammatica zijn klassiek. Ik ben beïnvloed door mensen als David Lean, Hitchcock en vooral Melville. Als ik de kans krijg, ben ik een echte metteur-en-scène in de Franse betekenis van dat woord."

Charade vs. De surprise. Klik voor een grotere versie.

Van Diem klapt zijn laptop open en toont een still van Alain Delon in Melvilles Le samourai, met daarnaast een still van Jeroen van Koningsbrugge in een auto in De surprise. De twee stills lijken uit dezelfde film afkomstig. Een muisklik verder doemt een still op van Georgina Verbaan in De surprise en Audrey Hepburn in Charade (1964). Ook hier is de gelijkenis opvallend.

Charade vs. De surprise. Klik voor een grotere versie.

"We zijn heel bewust voor de Audrey Hepburn look gegaan. Georgina heeft net als Audrey een volstrekt uniek uiterlijk. Er is maar één Audrey Hepburn en één Georgina Verbaan." Weer een muisklik verder staan Verbaan en Van Koningsbrugge in een weelderig ingerichte kamer. "We draaiden deze scène in Duitsland. Cameraman Rogier Stoffers en ik keken elkaar aan en constateerden beiden dat we zo’n mise-en-scène sinds de jaren zestig niet meer hadden gezien." Als bewijsmateriaal toont hij een still uit Hitchcocks Marnie (1964), uit George Stevens Giant (1956) en uit De surprise.

Marnie en Giant vs. De surprise. Klik voor een grotere versie.

"Dit plaatje van Jeroen en Georgina was de hele exercitie waard. Het is tijdloze cinema. Als je vraagt: waar droom je over, wat is de romantiek van filmmaken, dan is het dit! Het zit in de combinatie van licht, kostuums en de overdreven theatraliteit, waar ik erg van houd. Ik streef niet naar realisme. Ik wil dat mijn acteurs binnen hun rol geloofwaardig zijn, maar verder zoek ik het in theatrale abstractie. Niet in realisme, want dan maak je nooit een opera. Als kunstenaar wil je iets tijdloos goddelijks maken. De surprise is geen platte romcom. Hij zit in een romcomjasje, maar is veel meer. Er zit een filosofische basis onder." Wat die basis is? "Het leven kan elke minuut afgelopen zijn."

Jij noemt De surprise tijdloze cinema, maar wie minder goed is ingevoerd in het klassieke Hollywood ziet misschien ouderwetse cinema. "Dat verwijt kreeg ik ook bij Karakter. Recensent Hans Beerekamp schreef in de NRC de film de grond in noemde hem cinéma de papa."

Voel je je thuis in onze tijd? "Die vraag is me nog nooit gesteld. Het antwoord is een ruimhartig nee. Ik zou graag in een tijd hebben geleefd waarin men pruiken droeg en formeel met elkaar omging. Waarin het om het onderhuidse draait. Ik zal nooit Dangerous liasons van Stephen Frears vergeten. De film begint met het aankleden door personeel van de twee personages. Hun kledij is een harnas, waarin ze zich hullen voor de strijd. Het zijn lagen van formaliteit en beschaving, waaronder meedogenloze personages zitten die elkaar helemaal gaan vernietigen. Hetzelfde zie je in Remains of the Day. Beide films hebben mij diep geraakt. Het zijn epische films waarin het leven aan de uiterlijke formaliteit, waaronder het broeit, kapot gaat."

Waarom raken deze films je zo hevig? "Het heeft waarschijnlijk te maken met de verstijfde, niet emotionele sfeer waarin ik thuis opgroeide. Net als Alex van Warmerdam groeide ik op in een gezin met drie broers. In een interview met Alex heb ik wel eens gelezen dat er thuis veel onderhuids bleef. Dat was bij mij thuis ook het geval. Leven in de brouwerij, wat je met zussen kunt hebben met alle emoties die daarbij horen, is mij volkomen vreemd. Ik had een goede, maar volstrekt zwijgende relatie met mijn moeder. Met mijn vader had ik een buitengewoon slechte relatie." Lachend: "Ik geloof dat ik daar al een film over heb gemaakt, maar ik vrees dat die missende vaderfiguur ook in de toekomst niet uit mijn films te slaan zal zijn."

Leve het ouderschap? "Ik heb geen kinderen. Het eerste beeld in De surprise maakt meteen duidelijk dat je door je ouders geworden bent wie je bent. Je bent geketend. Je lot is bezegeld. Als je ouders sterven, bevrijdt dat je van banden, al blijf je door hen altijd wie je bent. Waarschijnlijk vind ik het daarom fijn als mensen niet schreeuwen en brullen, maar beschaafd naar elkaar luisteren. Ik hou van een formele omgang."