Jan-Willem van Ewijk over Atlantic.

De eerste film van het IFFR is alweer bekend. Atlantic. trapt in januari IFFR Live! af, een nieuw programmaonderdeel dat via live stream simultane vertoningen in Rotterdam en andere Europese steden wil verzorgen. De tweede speelfilm van Jan-Willem van Ewijk beleefde in september zijn wereldpremière in Toronto. De Filmkrant sprak hem aan de vooravond van dat festival.

De oceaan is een moeder genoemd. En een minnares. En ze is allebei in Jan-Willem van Ewijks (1970) tweede speelfilm Atlantic. die tijdens het afgelopen Filmfestival Toronto in het Discovery-programma zijn wereldpremière beleefde. De zee is einde en begin voor de 32-jarige Fettah, een Marokkaanse surfer en visser die een duizend kilometer lange reis aanvangt om van zijn geboortedorp Moulay Bouzarqtoune, vlakbij de populaire windsurfspot Essaouri naar Europa te surfen, 300 mijl op open zee om de militaire zone die Afrika van Europa scheidt te omzeilen.

Hij praat tegen de zee in zijn dromen. En zachte fluisterstem die zijn gedachten, verlangens en herinneringen uitspreekt. Ongesproken woorden. Emoties die te fragiel zijn om het geluid van taal te overleven. We spraken de regisseur aan de vooravond van de wereldpremière van zijn film in Toronto.

"Atlantic. is geen standaard filmverhaal. Het komt voort uit iets wat ik zelf ken. Ik ben zelf windsurfer en toen ik voor het eerste in het Marokkaanse dorp Moulay Bouzarqtuone kwam waar de film zich afspeelt, raakte ik meteen gefascineerd door die jongeren daar. Essaouri is een van de meest beroemde surfspots in de wereld. Er wonen in Moulay Bouzarqtoune maar honderdvijftig man, twee hele grote families, die al eeuwenlang van de visserij leven en die krijgen sinds de jaren negentig opeens al die windsurfers op bezoek. Eerst met campers, later bij die mensen thuis, waardoor er steeds meer contact ontstond. Het is een soort minikolonisatie van het dorp. Dat heeft veel goeds gebracht maar ook veel verlangens en dromen bij die jongens opgeroepen die eigenlijk nooit waargemaakt kunnen worden. Er is één windsurfer, Boujmaa, die zit ook in de film, die daar weg heeft kunnen komen. Hij behoort nu tot de top tien van de wereld."

"Ze zitten daardoor in een soort spagaat: in de zomer trekken ze met ons op en onze vriendinnen, maar ik ben een keer teruggegaan in de winter en dan is er helemaal niks. Dan zitten ze een beetje te vissen. Zijn ze allemaal aan de drugs. Ze hebben contact met mensen uit Europa, die vrij zijn om daar naartoe te reizen, maar ze kunnen zelf nooit weg. In het begin keek ik daar gemakkelijker tegenaan. Ik vond het gaaf dat we contact met elkaar konden hebben en dat ze konden leren surfen op onze oude spullen. Maar het is eigenlijk best wel hard."

Zijn er wel eens mensen geweest die hebben geprobeerd om op een surfplank weg te komen? "Er zijn wel verhalen over, maar dat zijn misschien meer een soort mythes, want ik ben nog nooit iemand tegengekomen die dat uit de eerste hand kon bevestigen. Het is meer een idee dat ik samen met het dorp daar heb ontwikkeld. Ik ben er uiteindelijk heen gegaan met het idee dat ik daar een film wilde maken, en ik heb aan die mensen voorgelegd wat voor soort verhaal dat zou kunnen zijn. Ik heb daar ook Frans leren spreken. De eerste keer dat ik er kwam sprak ik alleen maar Engels en moesten we echt met handen en voeten communiceren. Maar ik ben er een paar keer teruggeweest en woonde toenbij een heel arm gezin waar ik water moest halen en dergelijke. Zo heb ik langzamerhand die jongens leren kennen en hun vertrouwen gewonnen en met hen de film geschreven. Ze spelen ook allemaal in die film. Bijna alle acteurs zijn mensen uit het dorp."

En je hoofdrolspeler Fettah Lamara? "Ik heb heel veel acteurs en surfers gecast. Maar toen ik hem zag wist ik wel dat ik hem gevonden had. Hij is een ingehouden, stille jongen en je kunt heel lang naar hem kijken, Hij is wel een beetje een uitzondering, hij heeft een restaurant in het dorp, is getrouwd en heeft kinderen met een Française, waardoor hij meer gereisd heeft en van de wereld gezien dan de meesten in het dorp. Daarom is hij voor velen ook een voorbeeld. Hij is wel een echte surfer. Dat wilde ik ook. Niet met stuntmannen werken, maar echt die reis maken. Het gegeven dat je alleen met de oceaan bent, die eenzaamheid, dat was voor mij vanaf het begin het centrale gevoel achter de film."

Is dat iets wat voortkomt uit je eigen ervaring als surfer? "Het loopt parallel aan mijn eigen verlangen om ooit nog eens terug te gaan naar Amerika. Ik heb er als kind gewoond en wil er heel graag nog eens terugkomen. En het heeft te maken met mijn droom om filmmaker te worden. Dat leek heel lang voor mij buiten bereik. Ik ben vliegtuigontwerper en heb gewerkt als bankier, ik heb geen filmachtergrond. Ik ben erin gestapt als een totaal idioot avontuur.
"Op een gegeven moment zat ik in een enorme crisis en kwam ik in Barcelona een filmmaker tegen uit Duitsland met wie ik in gesprek raakte. We werden allebei dronken en ik flapte eruit dat ik zijn beroep het leukste van de wereld vond. Toen zei hij: ‘Waarom ga je niet gewoon een script schrijven?’ Dat werd Nu. (2006), in eigen beheer gemaakt met ouders, vrienden en collega’s. Daar hebben we heel lang aan gewerkt. Dankzij een eervolle vermelding bij de Prijs van de Stad Utrecht op het Nederlandse Film Festival is hij opgepikt door de filmfestivals van Montreal en Seattle."

Hoe moet je de drang van Fettah om die reis te maken omschrijven? Is het een vlucht, een zoektocht naar een vrouw of een existentiële reis? "Ik ken die drang om altijd maar verder te willen gaan heel goed. Toen ik nog met het scenario bezig was zat ik op een dag te schrijven in het restaurant van Fettah en raakte ik in gesprek met iemand die daar werkte. Hij zag me in de weer met mijn laptop en vroeg me of ik aan het schrijven was. ‘Dat zie ik’, zei hij. ‘Je kijkt soms heel erg blij en dan weer getergd, alsof je doorleeft wat je schrijft.’ Hij herkende dat, want hij is toneelschrijver Abdelhadi Samih. Toen vertelde ik hem het verhaal en zijn eerste reactie was: ‘Oh, dat is een verhaal over absence‘, over afwezigheid. Dat raakte me diep. Na een aantal gesprekken besloten we samen het script verder te schrijven. Dat gevoel van afwezigheid ken ik heel erg goed, het zoeken naar iets, altijd maar willen reizen, maar ergens heen te willen gaan. Maar dat Europa waar Fettah op afkoerst is natuurlijk helemaal niets. Daar gaat het niet om. Daarom hebben we de poster ook zo leeg gelaten. Het gaat om het najagen van dingen die er niet zijn."

Je zei net dat je per se niet met een stuntman wilde werken, maar de draaiperiode zal best een aantal specifieke uitdagingen hebben gekend, kun je daar iets over vertellen? "Het was een nachtmerrie. Het was het zwaarste wat ik ooit gedaan heb en ik denk ook het zwaarste wat iedereen in de cast en crew ooit gedaan heeft. Ik hou wel van een uitdaging. Anders had ik deze film niet gemaakt. Maar ik wilde alles per se vier tot vijf mijl uit de kust filmen, omdat ik alles zo realistisch mogelijk wilde laten zijn. Bij de kust zijn de golven veel korter, iemand die dat weet herkent dat. En het risico dat je door de lens van de camera in de verte het land ziet is te groot. Ik wilde geen special effects; nog los van het feit dat we daar geen budget voor hadden. Ik wilde 100% zee, oceaan.
"Ik was van plan een klein filmpje van 20.000 euro te maken en voor ik het wist zat ik daar met 100 man crew. Jetski’s, een helikopter, ik was al boven mijn macht aan het werk. En uiteindelijk gingen we met dertig man en drie boten de zee op en werd iedereen zeeziek. Probeer dan maar eens iedereen elke ochtend weer te motiveren voor een paar weken lang om weer de zee op te gaan.
"Tot mijn grote verbazing werd Fettah ook zeeziek. Op een gegeven moment zie je dat hij moet overgeven. Dat is allemaal echt. Hij zat er totaal doorheen."

Hoe word je zeeziek als ervaren surfer? "Als je beweegt en surft dan heb je blijkbaar geen last van zeeziekte, maar als je stilzit en dobbert dan gaat het heel hard. Blijkbaar geeft die beweging een soort stabiliteit die wegvalt als je in een boot zit."

Heb je zelf ook wel eens zo ver uit de kust gesurft? "Ik heb het een keer gedaan om te voelen hoe het is. Ik surf al m’n hele leven dus ik ben best een goeie surfer, maar het was doodeng. We hadden geen radio meegenomen. Als er dan iets kapot gaat, of misgaat, weet niemand waar je bent. En dat was nog maar vier of vijf kilometer uit de kust en geen driehonderd.
"Fettah zei toen hij voor het eerste het verhaal hoorde: ‘Maar die gast is helemaal gek’. Dat klopt wel, zei ik, maar jij moet hem spelen."

Is het heel veel gekker dan een solozeiler? Als je niet door verboden wateren wil, bedoel ik. Je kunt je erop voorbereiden. "Nee, het is inderdaad niet veel gekker dan een solozeiler, met dat verschil dat als de wind wegvalt, dan kun je nog in je boot zitten. Als bij Fettah de wind wegvalt, dan kun je niks meer. De wind is het symbool van alles. De drager van alles. De wijde horizon."

Je film eindigt open. Zonder te spoilen: weet je het antwoord? "Weet je dat ik het echt niet weet. Ik heb veel eindes geprobeerd. Dit is het enige einde wat klopt. Het einde van All Is Lost met Robert Redford vind ik bijvoorbeeld verschrikkelijk.
"Een van mijn favoriete films, en die ook een enorme inspiratie is geweest is L’eclisse van Antonioni. Daarin heb je een relatie die zich opbouwt, verlangen, verwachtingen, en dan aan het einde heb je niets meer, niet eens de personages. Dat gaat ook over absence. Dat heeft me de moed gegeven om mijn film zo te laten."

De programmeur van TIFF vergelijkt je met Terrence Malick. "Dat is iets teveel eer. Malick is een enorme held. De omgang met natuur, het gebruik van voice-over, dat zijn dingen die hij ook doet. Maar ik doe ze niet omdat hij ze doet. Ik wilde heel lang dat Fettahs reis tegelijkertijd een soort droom was van de reis zelf. Je ziet hem vissen met die oude man en je vraagt je af of hij nou wel of niet is weggegaan. Ik heb geprobeerd om zoveel mogelijk de grens tussen heden en verleden te vervagen, om de verwraring tusen droom en realiteit zoveel mogelijk aan te zeten. Soms denk ik dat ik nog meer lef zou moeten hebben gehad om er echt een film van te maken van een man op zee."

Het is verhaaltechnisch wel fijn dat je iets van achtergrond krijgt, al had ik ook best twee uur lang kunnen kijken naar een man op een surfplank. "We hebben meer dan een jaar gemonteerd. Dat is uitzonderlijk in Nederland. En ik ben producent Bero Beyer dan ook enorm dankbaar dat hij de moed heeft gehad om dat toe te laten. We hebben ook chronologische versies geprobeerd, maar die werkten niet. Het grappige is dat we in de eindversie helemaal niet zoveel afwijken van ons oorspronkelijke script, maar het feit dat je de ruimte hebt om iets vorm te geven in de montage maakt er wel een betere film van. Wat ik daar van heb geleerd is dat ik trouw moet blijven aan mijn eigen intuïtie. In de montage komen nog zoveel elementen samen, niet alleen beeld en verhaal, maar ook muziek en geluid, en dan is een film pas af, en kun je pas zien of het verhaal werkt."

Hoe is Atlantic. in Toronto terechtgekomen? "Dankzij EYE International en onze sales agent Fortissimo Films. Het project is mede ontwikkeld op het Binger en in het Sundance Lab en toen ik daar zat is Fortissimo het een beetje gaan volgen. Ik ben heel blij dat we in Toronto in première gaan, want mijn volgende film is een Amerikaanse film en ik wil heel graag coproducenten ontmoeten, waar Toronto een heel goeie plek voor is."

Merk je er al iets van? "Het is echt een machine. Ik heb een persagent, twee mensen die de film begeleiden. Ik werd net nog opgebeld dat er vanavond ook al een red carpet event is voor producenten waar ik naartoe kan. Ik zie het ook allemaal een beetje met een glimlach aan. We gaan hierna naar Pusan, Dubai, Marrakech. En het is net bekend geworden dat we onze Europese première beleven in Rotterdam in het kader van hun nieuwe IFFR Live! programma, waarbij de première en de Q&A live in Rotterdam worden gehouden en simultaan op een heleboel schermen in Europa uitgezonden."

Atlantic. zal begin 2015 te zien zijn tijdens IFFR Live!. Cinemien zal de film in het voorjaar van 2015 uitbrengen in de bioscopen.