Beri Shalmashi over Big Village

Beri Shalmashi (1983) heeft geen herinneringen aan het Irakees-Koerdische bergdorp Gewredê, waar ze een deel van haar vroegste jeugd doorbracht. In de vroege jaren tachtig streek daar een Iraans-Koerdische verzetsgroep neer waartoe ook haar ouders behoorden. Met haar interactieve documentaire Big Village reconstrueert ze hun relaas. “Dit is geen verhaal van 35 jaar geleden; die realiteit van toen bestaat voor Koerden nog steeds.”

In 1979 streed het Iraanse volk voor afzetting van sjah Reza Pahlavi. De Iraanse Koerden hoopten met diens afzetting op onafhankelijkheid en autonomie binnen Iran. Het liep anders. Met ayatollah Khomeini kwam een Islamitisch regime aan de macht dat niet gediend was van Koerden met eigen wensen. Die verenigden zich daarom in verzetsbewegingen, voor wie het Irakese bergdorp Gewredê begin jaren tachtig een hoofdkwartier werd. Beri Shalmashi’s jonge ouders waren politiek actief en besloten te strijden voor hun rechten. Bij de geboorte van hun eerste dochter bevonden ze zich in Parijs. Toch besloten ze met hun vier weken oude baby terug te keren naar de vuurhaard om voor een eigen, autonome Koerdische staat te strijden. Hun dappere poging sneuvelde in bombardementen. Een diaspora van Iraanse Koerden over de hele wereld was het resultaat. De Shalmashi’s belandden in Nederland, waar Beri opgroeide. Ze studeerde scenario en regie aan de Nederlandse Filmacademie in Amsterdam en volgde een regiemaster aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht. Inmiddels is de 36-jarige Shalmashi actief als scenarist, filmmaker en journalist, met publicaties in onder meer de Volkskrant en de Filmkrant. Ze woont afwisselend in Amsterdam en Erbil, de hoofdstad van Iraaks-Koerdistan.

Als kind stond Shalmashi nauwelijks stil bij de radicale keuze van haar ouders om het veilige Parijs te verruilen voor de Koerdische regio in Irak, waar ze streden voor een vrijwel verloren thuis. Shalmashi: “Van dat heftige verhaal heb ik als baby en peuter eigenlijk niets mee gekregen. Dat is een van de redenen dat ik Big Village wilde maken. Om de situatie beter begrijpen en deze uit te kunnen leggen aan anderen.”

Haar ouders spraken spaarzaam over de roerige periode in Gewredê. Haar moeder, die stierf toen Shalmashi elf jaar oud was, heeft ze nooit iets kunnen vragen. “Mijn vader praat er nu heel wisselend over. Aan de ene kant mist hij de mooie bergen, aan de andere kant beseft hij hoe heftig het was wat ze daar hebben meegemaakt. Voor de generatie van mijn ouders is het zo vanzelfsprekend dat ze nooit uit zichzelf met ons zijn gaan zitten om alles uit te leggen.”

Dat merkte ze ook aan het twintigtal mensen dat ze sprak over het dorp en die periode. Lag er wellicht een trauma aan ten grondslag? Of een schuldgevoel? Dat laatste vroeg ze zich tijdens de opnames regelmatig af. “Er waren destijds veel gezinnen in het verzetsdorp. Ook ik liep daar als peuter rond. Maar hoe meer mensen ik erover sprak, zowel de generatie van mijn ouders als mijn eigen generatie, hoe meer ik besefte dat niemand het zijn of haar ouders kwalijk neemt. Ik zelf ook niet trouwens. Ze hadden ook direct kunnen vluchten, of zich kunnen stilhouden in de onderdrukking. Maar nee, iedereen blijkt juist trots op hun activisme en verzet en begrijpt dat ook.”

Shalmashi schreef en regisseerde dit interactieve verhaal met creative storyteller Lyangelo Vasquez, Bas Broertjes produceerde, Suzan Hijink verzorgde de illustratie. Ze interviewde betrokkenen en liet hen ook visueel terugkeren naar die plek, aan de hand van foto’s, herinneringen en tekeningen. Iedereen kreeg een plattegrond van het gebied om zijn of haar herinneringen eraan op te tekenen. “Die ingevulde kaarten maakten duidelijk of verhalen overlapten. Soms was dat naadloos, soms heel afwijkend. Maar dat is natuurlijk ook wat herinnering met je doet.” Waar de makers eerst trachtten alles zo precies mogelijk te reconstrueren, realiseerden ze al snel zich dat trouw blijven aan de werkelijkheid niet nodig was. “Die ‘waarheid’ bestaat toch niet meer”, zegt Shalmashi. “Dit verhaal is een interpretatie van de som van alle herinneringen.”

De interactieve vorm van Big Village ontstond in de loop van de productie. Vijf jaar geleden sprak ze voor het eerst met Vasquez over het idee. “We wilden aanvankelijk een lineaire documentaire maken, een podcastserie, een boek en een website. Vrij traditioneel dus. Tijdens het filmen en interviewen is het idee voor de huidige vorm ontstaan.” Daar kwam wel een lastige keuze bij kijken. Hoe lang maak je zoiets? “Bij een traditionele film staat je format vast, afhankelijk van waar je het gaat pitchen. Nu mocht het zo lang of zo kort worden als we wilden. De constructie is totaal anders dan dat van een klassiek scenario. Dat werkt al duizenden jaren, dus deze manier gaat heel erg tegen je gevoel in. Met de keuzes voor personages en interviews construeerden we thema’s en verhalen met een soort kop en staart. Steeds met de gedachte in het achterhoofd: wat wil het online publiek en wat kan het aan?” Daarom ontwierpen ze een zogenaamde hoofdroute en een vrije route. “Gewoon online in je browser, maar in een omgeving waarin je toch een beetje het gevoel hebt dat je ergens bij aanwezig bent.”

Ooit kwam voor Shalmashi het dorp Gewredê enigszins abstract voor. Als iets ‘van lang geleden’. Nu heeft ze bewondering voor de mensen die daar stand hielden. “We bezochten voor dit project ook enkele mensen die nog steeds bij de beweging KDP-I zitten. Die wonen op een nieuwe plek in Noord-Irak, maar in zo’n zelfde verzetskamp.” Een maand nadat de crew daar in 2018 interviews had afgenomen vielen de raketten vanuit Iran. “De aanval was heel doelbewust op deze mensen gericht. Ook mensen die wij gesproken hadden kwamen om. De zaal waarin wij gefilmd hebben, waar wij ons setje hadden opgezet, bestaat niet meer. We kunnen onszelf voorhouden dat een verhaal als Big Village iets is van 35 jaar geleden, maar Koerden hebben het nog steeds moeilijk.” Het nieuws halen ze nauwelijks, observeert Shalmashi. Specifieker over het lot van de Koerden uit Iran: “Daar hoor je nooit iets over. In nieuwsverhalen besta ik niet. Als filmmaker probeer ik te schetsen hoe zwaar en ingewikkeld de Iraans-Koerdische situatie is. We moeten die verhalen zelf maken.”

Shalmashi dook in de geschiedenis van Big Village om haar eigen levensverhaal en dat van haar ouders te begrijpen. Ondertussen beseft ze hoe belangrijk haar project ook voor de oudere generatie is. “We spraken in Zwitserland een radioman op leeftijd die in een scène vertelt hoe eenzaam hij was toen hij in Genève terecht kwam. Hij verliet nauwelijks zijn huis, niemand kende hem. In Gewredê zat hij in het verzet, wás hij iemand. Ik denk dat het goed is dat iedereen ontdekt wie deze mensen zijn. Er zit een hele wereld achter die stille buurman uit Iran. En hij is er zelf waarschijnlijk nog dagelijks mee bezig.”

Big Village is vanaf 17 juni te bekijken via de Volkskrant en op bigvillagestory.com.