Annemarie Jacir over Wajib

In Wajib doorkruisen een vader en een zoon Nazareth in een oude Volvo over een plattegrond van plicht. Regisseur Annemarie Jacir: “Nazareth is een getto van spanning en druk; de mensen die er wonen zijn echte overlevers.”

De straten van Nazareth vormen samen net zo’n ingewikkelde plattegrond als alle gedragsregels die samen het begrip ‘wajib’ (‘plicht’) vormen in de nieuwe film van de Palestijnse filmmaker en dichter Annemarie Jacir (1974; in Nederland vooral bekend van Salt of This Sea uit 2008). Voor haar nieuwe, simpelweg Wajib geheten film koos ze de vorm van de roadmovie. Ze liet een vader en een zoon – gespeeld door een echte vader en zoon, acteurs Mohammad en Saleh Bakri – in een oude Volvo door Nazareth rijden om hoogstpersoonlijk de uitnodigingen voor de bruiloft van dochter en zus Amal bij alle genodigden af te leveren. Plicht is ingewikkeld. Ze moeten zelfs mensen uitnodigen waarvan ze weten dat die niet willen komen, en, als ze ze per ongeluk tegenkomen, ook mensen die ze helemaal niet willen uitnodigen.

Dankzij de simpele estafettevertelling is er volop tijd om in te zoomen op de kleine conflicten tussen de vader en de in het buitenland wonende zoon, en de blik dan weer naar buiten te richten, naar de weinig gefilmde christelijke minderheid in Nazareth, de “Arabische hoofdstad van Israël”. Terloopse tussenzinnetjes wijzen naar grotere problemen: de invloed van Daesh, de haat voor Israël. Tussen vader en zoon speelt zich ondertussen niet alleen een generatieconflict af, maar ook een ongrijpbaarder (en in deze film verreweg het interessantste) verhaal van ballingen en achterblijvers. We e-mailden met de regisseur.

Kunt u allereerst wat achtergronden geven bij het begrip ‘wajib’? “Wajib is een vorm van sociale etiquette, er zitten absoluut geen religieuze achtergronden aan vast. Shadi is naar huis teruggekeerd om zijn vader te helpen met de bruiloft en het bezorgen van de uitnodigingen, want dat is zijn plicht. Dus zelfs hoewel hij rebels is, als lid van een jongere generatie, doet hij toch zijn ‘wajib’.”

Waarom heeft u ervoor gekozen om van vader Abu Shadi een leraar te maken? “Allereerst omdat het ons iets vertelt over zijn klasse, zijn wereldbeeld en zijn dromen. Binnen de Arabische wereld is leraar een zeer gerespecteerd beroep. Tegelijkertijd worden zijn lessen gemonitord, aangezien Israël alle Arabische scholen in de gaten houdt, onze klassen, ons curriculum, onze leraren, et cetera. We mogen het over bepaalde onderwerpen niet hebben, en er wordt voortdurend bij het Israëlische Ministerie van Onderwijs gerapporteerd wat er op de Arabische scholen gebeurt. Zoon Shadi is architect, zijn vader schaamt zich niet direct voor het beroep van zijn zoon, maar hij had liever gezien dat hij een iets meer gerespecteerd beroep had gekozen, omdat hij bang is dat mensen het niet zullen begrijpen. Daarom heeft hij ooit om indruk op hem te maken aan Aby Rami verteld dat zijn zoon dokter is, en nu moet hij dat verhaal volhouden.”

Zoon Shadi heeft een relatie met de dochter van een PLO-leider, waar zijn vader niet erg content mee lijkt, hoe zit dat? “Zijn vriendin is de dochter van vluchtelingen, zoals de meerderheid van de Palestijnen, en daarom is het haar niet toegestaan om haar thuisland te bezoeken. Dat is ook de reden waarom Aby Shadi niet gelukkig is met die relatie, omdat dat betekent dat zijn zoon nooit definitief naar Nazareth kan terugkeren, omdat zijn vriendin niet met hem mee kan.”

Er is een verwijzing naar het feit dat Shadi als student een filmclub had en misschien daarom ook wel zelf het land moest verlaten, kunt u dat toelichten? “Ze vertoonden films als Battle of Algiers, Soy Cuba, Doctor Zhivago; films die binnen een systeem dat z’n bevolking wil controleren en onafhankelijk denken wil ontmoedigen als subversief worden beschouwd. Shadi’s vader heeft hem toen zelfs aangemoedigd om het land te verlaten, omdat hij bang was voor zijn toekomst.”

De beide hoofdrolspelers zijn niet alleen in de film vader en zoon, maar ook in het echte leven. Wat was daarvan de meerwaarde? “Het bracht ons zo veel. Ze waren allebei dapper en open genoeg om zich helemaal open te stellen voor de kwetsbaarheid van de situatie en de breekbaarheid van de relatie tussen beide personages. Ze hebben me regelmatig verrast. De magie tussen beiden komt denk ik het beste naar voren in de laatste scène als ze samen op het balkon een sigaret roken. De dialoog stond vast, die was geschreven, maar er gebeurde iets onwaarschijnlijks. Ze werden fysiek als twee spiegels van elkaar, hun bewegingen, hun adem. Ik denk niet dat dat had kunnen gebeuren tussen twee mensen die niet zo close met elkaar zijn.”

Waarom koos u Nazareth als locatie? “Nazareth is de grootste Palestijnse stad binnen de Israëlische Groene Lijn [de grens tussen Israël en de Palestijnse gebieden]. Het is een getto vol spanning en druk. Ik hou van het gevoel voor humor van de mensen die er wonen, dat zijn echte overlevers.”

Hoeveel kritiek kon u kwijt in de film? Er zitten bijvoorbeeld grappen over Zionisme in. “Klopt, bijvoorbeeld Abu Shadi’s opmerking over Ronni, die een ‘shitty colonizer’ is. Ronni is nu eenmaal een kolonist, en Shadi komt uit de gekoloniseerde bevolking. En dan is er nog een opmerking over ‘Israëlische honden’, dat is overduidelijk een grap, bedoeld als een ironische manier om te laten zien hoe bang Aby Shadi is dat ze iets fout doen en wat er dan met hen gebeurt.”

Ik bespeur in de subtekst van de film ook een gecompliceerde omgang met homoseksualiteit. Kunt u daar wat context voor geven? “Wajib zit vol met kritiek op onze gemeenschap, die behoorlijk oordelend, kleingeestig, roddelend en intolerant kan zijn. Homoseksualiteit is een van de dingen waarop mensen veroordeeld worden.”

Er zitten ook verwijzingen in naar de angst voor Daesh. Hoe was dat tijdens het maken van de film en is dat sindsdien veranderd? “Tijdens het schrijven van de film deden geruchten de ronde dat Daesh-strijders werden behandeld in Israëlische ziekenhuizen in het noorden. Los daarvan waren er ook vermoedens dat Palestijnen zich bij Daesh aansloten. Wat er nu is veranderd, is dat we in ieder geval zeker weten dat Israël betrokken is bij het conflict in Syrië.”