VR: Nu:Reality 4 – Final Frontier

Space, the final frontier… Maar net als Captain Kirk ontdekken we in ‘Final Frontier’, het nieuwe programma van platform voor VR in de bioscoop Nu:Reality, dat in de ruimte het relatief kleine en nabije meer indruk maakt dan die onafzienbare leegte daarachter.

Waar de vorige editie van Nu:Reality over natuur ging, draait ‘Final Frontier’, het vierde in deze serie VR-bioscoopprogramma’s, om de ruimte. Wat, zou je kunnen zeggen, de essentie vormt van virtual reality.

VR is namelijk nog veel 3D’er dan traditionele 3D-films. Omdat de ervaring van driedimensionaliteit niet alleen draait om de relatieve afstand tussen objecten die je ziet (een hond voor een huis voor een berg), maar ook om de absolute afstand tot je gezicht.

Hoe verder weg, hoe kleiner het verschil tussen wat beide ogen zien – na ongeveer tweehonderd meter is er überhaupt geen stereoscopisch 3D-effect meer mogelijk. Omgekeerd: hoe dichterbij, hoe dramatischer. Vlak voor je neus is de ervaren ruimtelijkheid van een object het meest overtuigend en ontzagwekkend.

Filmmakers kregen echter, na het vroege gooi- en smijtwerk van jojo’s en messen, al vrij snel door dat 3D-films veel immersiever werken als de diepte grotendeels naar binnen valt. Min of meer als een kijkdoos. Het uit het scherm laten steken van objecten verstoort de vierde wand te veel en werkt bovendien om praktische redenen alleen in het centrum van het beeld.

Als het gaat over ruimtelijkheid – en zeker als het gaat over ‘de ruimte’, zoals in ‘Final Frontier’ – denken we in eerste instantie aan groots en ver weg. Eenzaam zweven in het oneindige zwart, met verre sterren rondom. Dat zou de uitdagende verte moeten zijn die de ontdekkingsreiziger in ons wakker kust. À la Star Trek’s vaste openingsmonoloog, waaraan Nu:Reality 4 z’n titel ontleent: “Space, the final frontier.”

Maar zoals Star Trek’s hoofdrolspeler William Shatner oftewel Captain Kirk ontdekte toen hij op z’n negentigste eindelijk echt de ruimte in werd gelanceerd, is de meest intense ervaring niet het vooruitkijken naar de leegte voor je, maar terugkijken naar die kleine, kwetsbare Aarde die je net hebt verlaten. “Ik ontdekte dat de schoonheid niet ergens daarbuiten is, maar hier beneden, waar wij zijn. Juist door weg te gaan, werd mijn band met onze piepkleine planeet veel dieper”, aldus Shatner.

Overview Effect
Iets van de existentiële werking van dat zogeheten Overview Effect kun je ervaren in Eliza McNitts bijzondere Spheres (2018), het sterkste werk in dit Nu:Reality-programma en winnaar van de Best VR Award op het festival van Venetië. Het is een interactieve ervaring, die niet in de zaal wordt vertoond maar elders in de bioscoop staat opgesteld en door één persoon per keer kan worden ervaren (waarbij je een van drie hoofdstukken kiest).

De weidsheid en grootsheid die je met het heelal associeert vormen zeker onderdeel van het project, maar het meest indrukwekkend is de Aarde die je in het derde deel (met voice-over van Patti Smith) vlak voor je ziet, klein, los zwevend in de ruimte. Zeer ruimtelijk, zeer concreet – en daardoor des te overtuigender in z’n kwetsbaarheid. Wat vervolgens wordt benadrukt doordat die Aarde voor je ogen verdort en verbrandt.

In het tweede deel (met voice-over van Jessica Chastain – het eerste deel heeft een voice-over van Millie Bobby Brown) zit ook zo’n moment, dat misschien zelfs nog net iets mooier is, omdat de kleine gaswolk die vlak voor je neus zweeft, met daarbinnen een zich vormende ster, in z’n vaagheid minder last heeft van de grenzen van de beeldkwaliteit van VR-brillen en juist daardoor nog geloofwaardiger aanwezig is.

Rotsblokken
Een combinatie van beide benaderingen werkt ook goed: een nabijheid die doorloopt tot in de verte. In Spheres gebeurt dat bijvoorbeeld als je over de ringen glijdt van een Uranus-achtige planeet, met het continuüm van de zichtbare losse rotsblokken vlak onder je tot aan de enorme planeet die zich ondertussen naast je bevindt.

Het is vergelijkbaar met hoe je in het redelijk overtuigende 1st Step (2019) van Jörg Courtial, een reconstructie van de eerste maanlanding van de Apollo 17, over het maanoppervlak glijdt. Terwijl de shots waarbij je op het lanceerplatform van dichtbij de omvang van de raket ervaart, concreter overkomen dan wide shots van de lancering.

Net als de door mij eerder bejubelde documentairereeks Space Explorers: The ISS Experience (2020-2022) van Félix Lajeunesse en Paul Raphaël (waarvan de losse afleveringen te lang zijn om binnen de huidige lengte van het zaalprogramma van Nu:Reality te passen en bovendien de rechten van dit prestigieuze NASA-project lastig schijnen te liggen) maakt 1st Step de slimme keuze om de Aarde zelden onder je te laten zien – waar je hem vanuit een alledaagse logica onbewust verwacht, als de grond onder je voeten – maar juist boven, opzij of recht voor je. Het maakt het gevoel in de ruimte te zijn sterker en op een vreemde manier, door de ongewoonheid van het beeld, de omvang van de planeet imposanter.

ISS
Naast de leuke korte zaal-VR I Saw the Future (2017) van François Vautier, waarin sciencefictionmeester Arthur C. Clarke zijn toekomst – die ons heden is – zeer scherp voorspelt, en de interactieve werken Shadowtime (2023) van Sister Sylvester en Deniz Tortum (al eerder besproken) en The Great Hoax: The Moon Landing (2020) van John Hsu en Marco Lococo (die ik door een technisch probleem niet volledig heb kunnen zien), draait in de zaal ook nog de amusante animatie Aripi (2019) van Dmitri Voloshin – de eerste Moldavische VR die ik ooit zag. Daarin heeft een astronaut te maken met een opeenvolging van problemen in een ISS-achtig ruimtestation – denk Gravity (2013), maar dan kort en kolderiek.

Deze VR onderscheidt zich door een soms met bochten bewegende cameravoering, wat heel verwarrend uitpakte op het moment dat ik zelf mijn hoofd ook al draaide. Dat het beeld op dat moment verandert op een manier die niet past bij mijn eigen hoofdbeweging was ontwrichtend, wat precies de reden is dat camerabewegingen in VR doorgaans terughoudend worden gebruikt en dan nog meestal rechtlijnig. Toch waardeer ik dit experiment – de astronaut tolt en draait tenslotte ook in de ruimte, dus iets van verwarring over onder en boven is niet ongepast. Wie weet is het vooral een kwestie van technologische verfijning om dat destabiliserende effect, waarvan de makers zich ook zelf bewust zijn, beter te leren beheersen.

Nu:Reality 4 – Final Frontier | 16 mei t/m 17 juli 2024 | Eye Filmmusem (Amsterdam), Filmhuis Den Haag, Concordia (Enschede), De Schuur (Haarlem), LUX (Nijmegen), LantarenVenster (Rotterdam) en Slachtstraat (Utrecht)