Nu:Reality 3 – Naturally Immersive

Wat zeggen mensen als je ze zelf vraagt wat voor virtual reality ze willen zien? ‘Natuur’, natuurlijk! Met virtuele versies van wat er ooit was, recent verdween of binnenkort zal verdwijnen – zoals David Attenborough.

Als je mensen vraagt wat ze willen, krijg je meestal conservatieve antwoorden. Ik moet denken aan wat de pionierende autobouwer Henry Ford gezegd zou hebben: “Als ik mensen had gevraagd wat ze wilden, hadden ze gezegd: snellere paarden.”

Tegelijkertijd begrijp ik het antwoord dat bezoekers van Nu:Reality gaven op de vraag wat voor VR ze wilden zien heel goed. Natuur. Want nog altijd hebben de meeste bezoekers van deze programma’s – we zijn toe aan het derde Nu:Reality-programma in een groeiend aantal deelnemende arthousetheaters – nog nooit, of slechts heel zelden VR gezien. Ze staan aan het begin van hun ontdekkingsreis en als je de onvermijdelijke achtbaanrit eenmaal achter de rug hebt is wereldwijd natuurschoon een voor de hand liggende volgende stap.

Het doet denken aan wat de eerste filmmakers die ruim honderd jaar geleden de wijde wereld introkken vastlegden voor hun thuispubliek. Hier sta je midden in het oerwoud, hier boven op de berg – plekken waar je zelf niet komt, maar dankzij de filmmaker toch even lijkt te zijn. Met nu dan daarbij opgeteld het sterkere gevoel van aanwezigheid dat VR belooft.

En dus begint het derde programma van Nu:Reality (opvolger van het introductieprogramma en het artistiek uitdagender tweede deel) met de geruststellende stem van David Attenborough. 97 is hij alweer – een getal dat bijna meer indruk maakt dan de 3,5 miljard jaar die de BBC Earth-VR First Life (Matt Baker Jones & Elliot Graves, 2020) teruggaat in de tijd, naar het begin van het leven op aarde. Terwijl ik naar de reeds lang uitgestorven (en prima geanimeerde) trilobites, opabinia en anomalocaris keek, vroeg ik me af: hoe lang hebben we Attenborough nog bij ons?

Het bleek het verborgen thema van Nu:Reality 3 – Naturally Immersive: uitsterven.

De volgende ervaring in het zaalprogramma (waarin dus iedereen tegelijk dezelfde VR’s te zien krijgt, al kan iedereen wel op eigen houtje rondkijken) is het meer kunstzinnige Planet ∞ (2017) van de Japanse regisseur Momoko Seto. Het toont, volgens de beschrijving, een wereld waar na een klimaatramp alleen nog zwammen en schimmels leven, totdat een zondvloed nieuwe ruimte creëert voor duister onderwaterleven. Ik had dat ecologische schrikbeeld er niet helemaal uit gehaald (en het meer als associatief kunstwerk ervaren), maar deze dystopische experience, door de programmeurs slim gesandwicht tussen twee toegankelijker werken, verschaft aan Naturally Immersive wel een heldere boodschap: het rijke verleden (1) en de schrille toekomst (2) vragen om een activistisch heden (3).

En voor die laatste stap sluiten we af met het sympathieke Myriad (Michael Grotenhoff & Christian Zipfel, 2022), een live-action documentaire met animatie-elementen waarin een groepje natuurbeschermers in een ultralight vliegmachine aan bijna uitgestorven heremiet-ibissen leren hoe die moeten migreren – bij gebrek aan voldoende oudere vogels die hun kennis nog kunnen overdragen. Het is een enthousiasmerend en kritiekloos verslag – eventuele vragen over dit soort menselijk ingrijpen blijven achterwege – dat met z’n weidse vergezichten, hoog boven de Italiaanse Alpen te midden van een zwerm ibissen, volledig voldoet aan waar de bezoekers van Nu:Reality om vroegen: natuurschoon, op een plek waar ze nog niet eerder waren.

De twee individuele ervaringen die bij dit VR-programma horen (en die ergens in de lobby van het arthousetheater of in een zaaltje apart te zien zullen zijn) bieden zogezegd evolutionaire vertakkingen van deze boodschap.

De eerste combineert twee VR’s. Na een kwartiertje te hebben rondgedoold in het bedreigde Australische regenwoud in Gondwana (Ben Joseph Andrews, 2022) horen we in Songbird (Lucy Greenwell, 2018) de laatste documentaireopnames uit 1985 van de ʻōʻō, een Hawaiʻiaanse vogel. Deze productie van The Guardian roept, met de schilderachtige schoonheid van z’n onmiskenbaar digitale omgeving (met dank aan de gevierde VR-animatieregisseurs Michelle en Uri Kranot), een gevoel op niet van strikt realisme, maar van nostalgische herinneringen. VR als weemoedige terugblik op natuur die er niet meer is – is dat waar we naartoe gaan? Het is geen vergezochte gedachte.

De tweede individuele ervaring is artistiek gezien de meest bijzondere. De Nederlands-Belgische coproductie Floating with Spirits (2023) geeft een heel andere draai aan dat idee van het onzichtbare dat voorbij is gegaan, door zich niet te richten op onze darwinistische, maar op onze spirituele voorouders. Het begrip ‘natuur’ wordt hier opgerekt tot iets wat je ook ‘cultuur’ kan noemen – tenzij je er oprecht in gelooft, natuurlijk. Iets waarvoor de Colombiaanse maker Juanita Onzaga open lijkt te staan, met haar benadering die ze ancestral futurism noemt, ‘voorouderlijk futurisme’. ‘Wie bepaalt wat echt is en wat niet? Hoe we onzichtbare werelden kunnen zien en voelen?’, schrijft ze in een begeleidende tekst. Ze wil ‘onze perceptie van de werkelijkheid opschudden’.

En dat doet Floating with Spirits door stapsgewijs van de meest concreet alledaagse wereld naar de minst grijpbare te gaan. Waarbij de bezoeker ondertussen ook een mooie verschuiving te zien krijgt in VR-technieken. Zoals de fluisterende voice-over zegt, als een soort motto van de hele Nu:Reality-programmering: “Sommige mensen kunnen oversteken van de ene wereld naar de andere.”

Floating with Spirits gaat van 360º live-action documentaire (gefilmd vanuit één vast punt, waarmee je wel rondom stereoscopisch 3D ziet, maar niet door de VR-ruimte heen kan bewegen), met weidse vergezichten over het Mexicaanse landschap (met een resolutie die nog altijd niet hoog genoeg is, maar toch al mooi), naar kleinschaliger shots waarin een meisje aan haar nog jongere zusje verhalen van hun oma, een Mazateekse sjamaan, doorvertelt; naar een beeld van een poort van geurige bloemen en (grappig genoeg) lollies die is gemaakt om de geesten van de voorouders naar hun vroegere huis terug te leiden; naar spookachtige nachtelijke opnames te midden van ontelbare kaarsen op graven tijdens de Dia de los Muertos (waarbij je ziet dat juist zulke minder weidse omgevingen, met meer objecten, muren en doorkijkjes dichterbij, een sterker gevoel van ervaren ruimte bieden); tot een verrassend shot waarin je opeens klein bent en op zo’n graf staat, met de kaarsen boven je uit torenend, alsof je krimpt en daar verdwijnt in het graf en de grond; tot een 6DoF (6 Degrees of Freedom, waarbij je dus wél kan bewegen in de ruimte die je ziet) omgeving met zogeheten ‘volumetrisch’ gescande beelden van ondergronds dansende digitale geestesverschijningen; tot beelden waarin niet alleen die dansers, maar ook de hele ‘fotogrammetrisch’ vormgegeven onderaardse omgeving waarin je je bevindt pointillistisch doorzichtig wordt en begint te golven, zodat je geen enkel fysiek houvast meer overhoudt.

Zo duik je niet alleen diep in de Mazateekse geesteswereld, maar stiekem ook in het medium VR. En weet Nu:Reality ook bij het enigszins conservatieve onderwerp ‘Natuur’ toch nog een verrassend artistiek konijn uit de hoge hoed te toveren.

Nu:Reality – Naturally Immersive | 14 maart t/m 15 mei 2024 | Eye Filmmuseum (Amsterdam), Filmhuis Den Haag, Concordia (Enschede), De Schuur (Haarlem), LUX (Nijmegen), LantarenVenster (Rotterdam) en Slachtstraat (Utrecht).