Tijdlijn surveillance cinema

Surveillance staat al dik honderd jaar in de schijnwerper in de film.

1922 Dr. Mabuse, Der Spieler
Fritz Lang (2 delen)
Methode: hypnose | Angst: totale anarchie
Supercrimineel Dr. Mabuse, een meester in vermomming en behept met krachtige hypnosevaardigheden, wil koste wat kost heerser van de wereld worden. Kijk vooral ook naar Langs laatste film met de veelzeggende titel: Die 1000 Augen des Dr. Mabuse (1960).

1928 Spione
Fritz Lang
Methode: spioneren | Angst: verraad
In deze minder bekende film van Fritz Lang, wiens criminelen vrijwel altijd alziend of alwetend zijn (Dr. Mabuse, Metropolis), bespioneert iedereen elkaar, met bijvoorbeeld verborgen microfoons in een vaas.

1954 Rear Window
Alfred Hitchcock
Methode: verrekijker | Angst: voor huwelijk en onverschilligheid over lot anderen
Rear Window is de ultieme film over voyeurisme, zoals de verpleegster van James Stewart scherp opmerkt: "We’ve become a nation of peeping Toms." Bovendien is het de ultieme film over de filmtoeschouwer, met de immobiele voyeur James Stewart als stand-in.

1960 Peeping Tom
Michael Powell
Methode: filmcamera | Angst: voor het hebben van geen angst, en angst voor vrouwen
Ook Peeping Tom gaat over cinema en voyeurisme, over een gluurder (de onlangs overleden Karlheinz Böhm) die in een luguber experiment vrouwen met zijn camera (met mes) aanvalt om hun angstige gelaatsuitdrukking vast te leggen.

1966 Blow-Up
Michelangelo Antonioni
Methode: fotocamera | Angst: ineenstorting waarnemingsvermogen van ‘objectieve’ werkelijkheid
Hippe modefotograaf denkt moord in park te hebben vastgelegd maar is dat wel zo? Zijn uitvergrotingen brengen niet echt uitkomst. Epistemologische film over de onmogelijkheid de werkelijkheid objectief waar te nemen.

1971 THX 1138
George Lucas
Methode: psychofarmaca en politiestaat | Angst: volledige uniformiteit
Debuut van de latere Star Wars-regisseur is een dystopie over een wereld waarin emoties door drugs onderdrukt worden, seks verboden is en iedereen er hetzelfde uitziet en door androids in de gaten wordt gehouden.

1971 The Anderson Tapes
Sidney Lumet
Methode: camera, afluisterapparatuur | Angst: onwetendheid, gebrekkige coördinatie Staat
Crimineel Sean Connery wil een flatgebouw beroven maar weet niet dat de FBI, Belastingdienst, politie en een privédetective zonder het van elkaar te weten en elk met een eigen motief de bewoners afluisteren en bespioneren.

1974 The Conversation
Francis Ford Coppola
Methode: richtmicrofoon en bandrecorder | Angst: dat bandopname tot moord leidt en je zelf afgeluisterd wordt
Dé film over de ethiek van een professionele afluisteraar heeft een schitterende sleutelscène waarin Gene Hackman uit paranoia zijn eigen appartement stript, op zoek naar microfoons.

1979 Winter Kills
William Richert
Methode: samenzwering | Angst: onzichtbare moordenaars, de doofpot
Samenzweringsthriller, naar een boek van Richard Condon (The Manchurian Candidate), is allegorie op de moord op John F. Kennedy. Wie is de dader? Was het één schutter of waren er meerdere betrokkenen? Zal het mysterie ooit opgelost worden? Met Jeff Bridges en John Huston.

1980 Death Watch/La mort en direct
Bertrand Tavernier
Methode: Geïmplanteerde camera in brein | Angst: sensatiemaatschappij
Roddy (Harvey Keitel) is een vrijwilliger met een direct in zijn brein geïmplanteerde camera en stiekem filmt hij de doodstrijd van zieke Romy Schneider voor een experimenteel tv-programma, die vergeefs denkt ergens ver weg rustig te kunnen sterven.

1983 Blue Thunder
John Badham
Methode: supergeavanceerde helikopter met de (toen) nieuwste snufjes | Angst: technologie die tegen ons gebruikt wordt; militaire dictatuur
Piloot (Roy Scheider) komt er langzaam achter dat de nieuwste Blue Thunder-helikopter volzit met apparatuur om iedereen te bespioneren en zo onder de duim te houden en tegenstanders uit te schakelen.

1984 Nineteen Eighty-Four
Michael Radford
Methode: alziende videoschermen | Angst: totalitaire staat
In verfilming van George Orwells duistere toekomstvisioen is de alomtegenwoordige Big Brother watching, en wel in je huiskamer. Hierin staan ’telescreens’ die amusement bieden maar je tegelijkertijd bespioneren.

1987 Family Viewing
Atom Egoyan
Methode: videocamera | Angst: eenzaamheid, vergetelheid
Egoyans expres in lelijk belichte televisiestijl gedraaide film gaat over verschillende manieren om video te gebruiken: een vader gebruikt het om de seks met zijn vrouw op te nemen – waarbij hij oude familiefilms wist – zijn zoon filmt zijn oma, zodat haar geschiedenis bewaard blijft.

1988 A Short Film About Love
Krzysztof Kieslowski
Methode: verrekijker | Angst: eenzaam sterven
Tot bioscooplengte opgerekte aflevering uit Kieslowski’s Dekalog-serie biedt fraaie paradox: voyeurisme van jongeman, die zijn oudere buurvrouw bespioneert, leidt tot haar redding als ze zelfmoordpoging doet. Waarna de zaken alsnog misgaan.

1997 The End of Violence
Wim Wenders
Methode: satelliet | Angst: geweldspiraal
Een van de plotlijnen in Wenders’ ambitieuze film over geweld betreft Gabriel Byrne, die via een surveillancesatelliet constant een stad wil observeren om zo geweld voor eens en altijd de wereld uit te helpen.

1998 Enemy of the State
Tony Scott
Methode: satelliet, gps, afluisteren, kleine cameraatjes | Angst: corrupte overheid
Deze thriller werd in 1998 gezien als formulefilm maar heeft anno 2014 voorspellende waarde: "Al sinds de jaren veertig ligt de regering in bed met de complete telecommunicatiesector", zegt Gene Hackman als gepensioneerde agent van de NSA. "Ze kunnen je bankafschriften bekijken, computerbestanden, e-mail, en naar je telefoongesprekken luisteren."

2001 My Little Eye
Marc Evans
Methode: webcamera’s | Angst: nihilisme, verlies van menselijkheid
Horrorvariant op het programma Big Brother bestaat uit beeldmateriaal dat schijnbaar geheel is gefilmd door webcamera’s die in het huis filmen waar drie huisgenoten een winter lang zitten opgesloten in de hoop een beloning van een miljoen dollar te winnen.

2005 Caché
Michael Haneke
Methode: videoband | Angst: multiculturele samenleving
Een mysterieuze videoband (zie ook David Lynch’ Lost Highway) zorgt voor toenemende paniek bij een welgesteld, weldenkend echtpaar. Wie stuurde hen deze tape? En wat heeft de oorlog in Algerije ermee te maken? The return of the repressed.

2007 Das Leben der Anderen
Florian Henckel von Donnersmarck
Methode: verborgen microfoons, informanten | Angst: totalitaire staat, verlies van menselijkheid
Toegewijde Stasi-agent met desolaat privéleven raakt langzaam emotioneel betrokken bij het kunstenaarsechtpaar dat hij afluistert. Gelukkig is er nog ‘Die Sonate vom guten Menschen’.

2008 Eagle Eye
D.J. Caruso
Methode: supercomputer | Angst: alomtegenwoordige staat
Supercomputer Eagle Eye die werkelijk alles in de gaten houdt en controleert, een variant op HAL uit Kubricks 2001, krijgt eigen moorddadige wil en moet worden tegengehouden. Regisseur Caruso maakte eerder Disturbia, de tienervariant op Rear Window.