Rondom Amour

Rond de première van Amour presenteert EYE een viertal films die zich net als Michael Haneke’s Gouden Palmwinnaar afspelen in kleine ruimtes. Wat maakt die lastige opgave voor filmmakers zo fascinerend?

Mensen ontstaan, mensen groeien en mensen verschrompelen. Dat is de wet van het lichamelijk volume. Dat geldt ook voor de ruimte om ons heen. Eerst is er niets, dan het scrotum, dan de placenta, dan kruipen we de wereld in die tot het hoogtepunt blijft uitdijen en dan frommelt alles weer ineen tot we in een kist liggen. Dat is de wet van de ruimte om ons heen. Dat klinkt misschien kil maar feiten kunnen het best koud geserveerd worden. Het staat iedereen vrij om ze op te warmen.

Parijs appartement
Michael Haneke houdt er ook van om feiten koud te serveren. Stilistisch en thematisch, al is Amour wat dat laatste betreft Haneke’s meest humane film tot nu toe. Stilistisch is hij juist strenger dan ooit. Wat de Oostenrijker in Amour doet met ruimte, maar ook met tijd, met bewegingen, met geluid en stilte en met narratief, is dat allemaal terugbrengen tot de essentie. Afgezien van een vroege scène in een concertzaal speelt het hele verhaal zich af binnen de muren van het Parijse appartement van Georges en Anne, allebei voorbij de tachtig. Wanneer Anne ziek wordt, laat Haneke de wereld kleiner worden. Eerst wordt nog het hele appartement gebruikt, dan alleen de slaapkamer en de badkamer, tot voor Anne alleen nog het bed overblijft. Bewegingen vertragen, het tijdsverloop wordt teruggebracht naar momenten waarop de achteruitgang weer net iets zichtbaarder is en de dialogen worden spaarzamer, tot alleen de stilte overblijft. Juist die spaarzaamheid maakt Amour zo overtuigend. Overweldigend zelfs.

Bibliotheek
Stiekem gebruikt Haneke daarnaast een hele andere ruimte waardoor hij de film groter maakt dan die op het scherm feitelijk is. Dat is de ruimte waarin alle films uit de filmgeschiedenis bestaan die ooit gemaakt zijn, zoals de Babylonische bibliotheek alle boeken bevat die ooit geschreven zijn. In die ruimte vinden we de hoogbejaarde acteurs uit Amour in hun jongere jaren terug in beroemde films over liefde en verlangen. Emmanuelle Riva speelde in Hiroshima mon Amour, een van de meest emblematische films over de vergankelijkheid van liefde en Jean-Louis Trintignant in Ma nuit chez Maud, een film over verlangen die zich net als Amour bijna helemaal in een appartement afspeelt. Zonder een stap buiten de deur te doen, opent Haneke vensters op de filmgeschiedenis en speelt met mogelijke verledens van zijn personages. Alleen al door de keuze van zijn acteurs creëert hij ruimte in onze gedachten.

Eenheid
Bewegingen en geluid in de ruimte zijn de essentie van film. Hoe minder de kijker zich ervan bewust is, hoe beter de filmmaker. Hoe kleiner de ruimte ook, hoe moeilijker het is om dat voor elkaar te krijgen. Toch zijn er steeds weer filmmakers die zichzelf net als Haneke de beperking van een kleine ruimte opleggen. Waarom toch?
Ten eerste om zichzelf uit te dagen. In 1948 maakte Alfred Hitchcock Rope, een film over twee vrienden die een feest organiseren in hun appartement terwijl in het midden van de kamer in een grote kist het dode lichaam van een derde vriend verstopt zit. Kunnen ze ermee wegkomen?
Hitchcock wilde het aantal shots tot een minimum beperken zodat de kijker de gebeurtenissen zo natuurlijk mogelijk kon waarnemen. De shots duren dus meestal rond de elf minuten, omdat dat de maximale lengte is van een filmspoel in een 35mm camera. Vaak wordt gedacht dat Hitchcock wilde doen alsof hij de film in één take had opgenomen — zoals Aleksandr Sokoerov in 2002 met een digitale camera deed in Russian Ark — maar dat is niet zo want er zitten een paar duidelijke cuts in. Hij was niet op jacht naar de single take maar hij wilde de eenheid van tijd en ruimte bewaren om het verhaal geloofwaardig te houden.

Vergrootglas
Vuurwerk is een andere reden om de ruimte te beperken. Hoe kleiner de ruimte waarin het kruit zit samengeperst, hoe groter de knal. In een kamer zitten met personages die met elkaar in de clinch liggen, creëert intense situaties en soms ondraaglijke spanning. De kamer fungeert als een microscoop waaronder woorden en bewegingen worden uitvergroot. Niemand kan een kant op. Ook die kijker niet.
Een van de meest extreme voorbeelden is Richard Linklaters Tape uit 2001. Het decor is een hotelkamer waar twee vrienden elkaar confronteren met een pijnlijke gebeurtenis uit hun verleden. Op die paar vierkante meter krijgt elke beweging betekenis. Als een van de twee over de bedden springt dan is dat meteen angstaanjagend agressief maar het brengt ook dynamiek in de ruimte. En zo maakt Linklater optimaal gebruik van alles wat hem ter beschikking staat. Juist omdat alles onder een vergrootglas ligt, dwingen kleine ruimtes filmmakers over elk detail na te denken. Roman Polanski is de meester van de kleine ruimte. Niet alleen in z’n laatste film Carnage, waarin twee stellen een conflict tussen hun kinderen proberen uit te praten maar steeds vijandiger tegenover elkaar komen te staan, maar al veel eerder in wat bekend is geworden als de ‘Appartementtrilogie’: Repulsion, Rosemary’s Baby en The Tenant. Nergens wordt de isolerende en verstikkende werking van plekken waar personages juist op hun gemak zouden moeten zijn, beter voelbaar.

Plattegrond
De meest bizarre verschijning in termen van gemanipuleerde filmruimtes is Lars von Triers Dogville. Hij claimt het idee tijdens het vissen te hebben gekregen, maar dat kan ook een typische Von Trier grap zijn. Omdat een stad ook als een kaart te bekijken is, besloot hij precies dat er van te maken: een plattegrond waarop de straten en huizen slechts met lijnen zijn aangegeven. Je kunt het ook zien als een plagerige overdrijving van de Dogme95 principes waarmee de ondertekenaars verklaarden alle schijn en bedrog in films te willen vermijden. Dan kun je ook niet met droge ogen doen alsof personages echt in huizen wonen, moet Von Trier gedacht hebben.
Hoe dan ook, in het allegorische Dogville heeft die extreme reductie van de ruimte ook echt een functie: Von Trier wilde de sociale controle laten zien waarmee kleinsteeds Amerika elke vorm van eigenheid en elegantie de nek omdraait. Door de muren weg te halen, maakte hij zichtbaar wat in feite al gebeurde: iedereen kon bij elkaar binnen kijken. Precies zoals wij bij de personages doen.

Ronald Rovers

Rondom Amour

Carnage | Roman Polanski | 2011 | met Jodie Foster en Kate Winslet
"Ook in de New Yorkse huurflat waar Carnage zich afspeelt, weet Polanski weer een uiterst morbide, ongemakkelijke, claustrofobische sfeer te creëren. Er valt onmogelijk te ontsnappen aan de hoog oplopende spanningen tussen twee bekvechtende echtparen, die een gewelddadig incidentje tussen hun zoons hemelsbreed uitmeten." (Niels Bakker in Filmkrant #338)

Dogville | Lars von Trier | 2003 | met Nicole Kidman en Paul Bettany
"Opnieuw heeft Lars von Trier zich gewaagd aan een radicaal filmexperiment. Het grimmige verhaal in negen hoofdstukken over de voortvluchtige Grace die opgenomen wordt in een gesloten dorpsgemeenschap in de Rocky Mountains en in ruil daarvoor wordt uitgebuit en misbruikt, is tot op het bot gestript. Geen decor, geen buitenopnames, geen realistische illusie. Alleen krijtlijnen op de vloer. De scènes die zich overdag afspelen, tekenen zich af tegen een helwitte achtergrond, ’s avonds en ’s nachts is het speelvlak dat de plattegrond van Dogville voorstelt, gelegen in een gitzwarte ruimte. Duidelijker kon Lars von Trier niet tonen dat dit fictieve bergdorp volstrekt geïsoleerd is." (Pieter Bots in Filmkrant #246)

Rope | Alfred Hitchcock | 1948 | met James Stewart en John Dall
"Rope heeft zijn reputatie als experimenteel hoogtepunt in Hitchcocks oeuvre te danken aan de toegepaste manipulaties om de kijker te doen geloven dat alles in één shot is opgenomen. Het scenario is gebaseerd op het toneelstuk van Patrick Hamilton. Zijn stuk speelde zich af in de werkelijke tijd van het verhaal, van 19.30 tot 21.15 uur in de avond en op een enkele locatie: het appartement van twee dandy’s. Om hetzelfde effect van de doorlopende tijd te realiseren filmde Hitchcock in non-stop takes van tien minuten, wat de maximale lengte was van de filmspoelen. Aan het eind van zo’n interval liet hij een van de personages vlak bij de camera uitkomen waardoor het beeld donker werd. Dat gaf hem de kans om van camera te wisselen. Vervolgens pikte hij de scène vanaf hetzelfde punt weer op. De film gaat over twee moordenaars die het plegen van een moord tot kunstvorm willen verheffen. Ze hebben op klaarlichte dag in hun appartement een oude kennis vermoord en nodigen zijn ouders, zijn ex-vriendin, een vriend en een oud-docent uit voor een sfeervol soireetje. Ze pretenderen ook hun kennis uitgenodigd te hebben, maar zijn lijk ligt de gehele avond pontificaal in het midden van de woonkamer opgeborgen in een oude boekenkist. Om een maximaal effect te creëren gebruiken ze die kist als eettafel." (François Stienen in Filmkrant #180)

Tape | Richard Linklater | 2001 | met Ethan Hawke en Uma Thurman
"Richard Linklaters enerverende Tape vertelt het verhaal van drie oude vrienden die na tien jaar worden geconfronteerd met een jeugdzonde van één van hen. Of was het toch geen zonde? Toneelauteur Stephen Belber bewerkte zijn eigen stuk op verzoek van regisseur Linklater tot een filmscript en handhaafde het uitgangspunt van één locatie (een smoezelige hotelkamer) en ‘real time’ (anderhalf uur)." (Robbert Blokland in Filmkrant #238)