IDFA: Around Masculinity

In het IDFA-programma over (tanende) masculiniteit – met klassiekers en recente documentaires over dit prangende onderwerp – valt op hoezeer titels gemaakt door vrouwen verschillen van die van mannen.

In Around Masculinity – een themaprogramma van IDFA met films van 1966 tot nu – is te zien hoe het begrip ‘mannelijkheid’ voortdurend onderhevig is geweest aan verandering. Wat ook opvalt is dat de meeste documentaires gemaakt door mannen met verwondering of ontzag kijken naar het traditionele manbeeld. De films gemaakt door vrouwen zoeken juist naarstig naar de mens achter dat geïdealiseerde beeld van masculiniteit.

Op zich is Meet Marlon Brando (1966) een prima startpunt voor een programma over mannelijkheid. Brando zou een paar jaar later met zijn rol als Vito Corleone in The Godfather (1972) de patriarch der patriarchen verbeelden. Maar eigenlijk was de acteur al vanaf de jaren vijftig het toonbeeld van de ‘masculiene man’. De broers Albert en David Maysles filmen de 42-jarige filmster in 1965 wanneer hij in het kader van zijn nieuwe film Morituri in een hotel interviews geeft aan de Amerikaanse pers. Brando flirt erop los. Tegen een 22-jarige journalist zegt hij: “Je bent zo mooi.”

De jonge vrouw weet niet zo goed wat ze aan moet met Brando’s gedrag. De mannen om haar heen moeten vooral smakelijk lachen. De heren zijn – en dat geldt ook voor de filmmakers – evident bewonderaars van de acteur. Van zijn charmes; van zijn bijna gewiekste welbespraaktheid. De vele close-ups – waarin de Maysles zich duidelijk focussen op Brando’s hoekige kaaklijn – onderschrijven deze adoratie. Dit is een epos, een triomftocht van een echte man, lijken de makers te proclameren.

Maffiosi
In Caesar Must Die (2011) van Paolo en Vittorio Taviano is een groep gedetineerden te zien die ongetwijfeld qua mimiek iets van Brando heeft geleerd. Maffiosi die een lange straf uitzitten in een Romeinse gevangenis voeren een niet onverdienstelijke versie op van Shakespeare’s Julius Caesar. Een stuk dat draait om rancune, bloedoffers, jaloezie en testosteron. Kortom, de acteurs mogen elkaar aanstaren alsof ze elkaar willen vermoorden. Voor even krijgen ze de vrijheid om de mythische oerman te spelen, een rol die de maatschappij gaandeweg heeft uitgebannen.

Ook Burden of Dreams (1982) en Der Busenfreund (1997) zeggen iets over het traditionelere manbeeld. Burden of Dreams van documentairemaker Les Blank is een legendarisch portret van filmmaker Werner Herzog, gefilmd op de set van Fitzcarraldo (1982) in de bijna onbegaanbare wildernis van Peru. Herzog manifesteert zich in navolging van de hoofdpersoon uit de film – een manische Klaus Kinski – als cowboy, een kolonist met een missie en met megalomane ideeën. Een man die dingen “onnodig zwaar” wil maken.

In Der Busenfreund filmt Oostenrijker Ulrich Seidl op de voor hem zo kenmerkende wijze een oud-wiskundeleraar met een obsessie voor vrouwenborsten. Een incel avant la lettre die beweert dat vrouwen stinken als ze ongesteld zijn.

De meest interessante film uit het mannenkamp is Father, Son and Holy War (1994) over het extreemrechtse hindoenationalisme in India. Documentairemaker Anand Patwardhan zet hierin uiteen hoe de machocultuur in India een impuls kreeg na de moord op Gandhi in 1948. De Britse overheersers vonden de hindoes – die in India de meerderheid vormen – altijd al een tikkeltje feminien, met als voorbeeld Gandhi met zijn vreedzame protesten. Dus besloten de hindoemannen in het vervolg hun viriliteit te etaleren. Met zwaarden en met geweld tegen de moslimminderheid. De stoere man deed zijn intrede, ook in speelfilms: afbeeldingen van gespierde filmsterren – Arnold Schwarzenegger was onmiskenbaar een inspiratie – sieren in Bombay de hoek van elke straat.

Ontmantelen
Terwijl deze films zich focussen op verschillende incarnaties van masculiniteit, doet filmmaker Heddy Honigmann in Crazy (1999) een poging om die term op slinkse wijze te ontmantelen. Door oud-militairen op hun kwetsbaarst te filmen, probeert ze hen te verleiden hun schild te laten zakken. Dat doet ze door veteranen te laten uitleggen welke liedjes hen het meest aan hun vaak traumatische militaire missies doen denken. Sommige mannen reageren emotioneel en openhartig. In de intieme setting die Honigmann schept, hoeven ze niet meer op hun hoede te zijn, geen maatschappelijk geaccepteerde versie van mannelijkheid te spelen.

Door The 3 Rooms of Melancholia (2004) ga je begrijpen waarom sommige Russische mannen soms liever naar de fles grijpen dan hun gevoelens delen. De Finse Pirjo Honkasalo filmt op een militaire school in Sint-Petersburg jonge jongens bij wie de vaders uit beeld zijn verdwenen. De ‘kameraden cadetten’ worden dagelijks door een keur aan surrogaatvaders onderworpen aan een strikt regime. Wie goed kijkt, ziet kleine moordmachines gevormd worden. Een vicieuze cirkel van toxische masculiniteit.

Ook in Bitch Academy (2007) is te zien hoe in Rusland het traditionele beeld van de macho in stand wordt gehouden. De film draait om vrouwen die zoeken naar een partner met een gevulde portemonnee. Een gemêleerde groep krijgt in een zalencentrum les – van een man, uiteraard – in zwoel lopen en verleidelijk dansen. De macho-instructeur, die zich vrij snel ontpopt als klassiek misogyn, legt vervolgens uit hoe de Russische man in elkaar steekt en wat hij verlangt.

Mannen die vrouwen vertellen wat mannen van ze willen. Een variatie op dat idee zie je in 12th & Delaware (2010), de documentaire van Rachel Grady en Heidi Ewing over een abortuskliniek in Florida die is gevestigd tegenover een zwangerschapskliniek waar abortussen worden ontraden met leugens. Ook hier staan mannen klaar om vrouwen te vertellen wat goed voor ze is, zoals de pro-life-demonstrant die niet schuwt verregaande middelen te gebruiken om zijn zin te krijgen.

Holle oneliners
De twee meest markante titels van vrouwelijke regisseurs in het themaprogramma zijn in zekere zin elkaars tegenpolen: een tragisch portret van een übermacho (Erase and Forget, 2017) en een Libanese protestfilm over vrouwen die zij aan zij vechten met mannen (The Hour of Liberation Has Arrived, 1974).

Erase and Forget draait om oud-commando Bo Gritz, de man die wel eens is genoemd als de inspiratie voor John Rambo. Door hem te laten praten en door zijn borstklopperij te tonen, laat documentairemaker Andrea Luka Zimmerman de man die naar eigen zeggen “meer dan vierhonderd mensen heeft vermoord” van zijn voetstuk vallen. Gritz is de man die tijdens de Vietnamoorlog door de Amerikaanse generaal William Westmoreland werd omgedoopt tot ‘dé Amerikaanse soldaat’. De veteraan heeft nadrukkelijk meebepaald wat mannen moeten zijn: macho’s die holle oneliners spuien zoals: “Je kunt alles bereiken.”

Ergens aan het einde van de film heeft Gritz een foto van zijn toenmalige eenheid in zijn handen. Bijna niemand leeft meer. Of gesneuveld in een oorlog, of zelfmoord. Al die bravoure heeft nergens toe geleid. Dat is de prijs voor al die macho mannelijkheid, lijkt Zimmerman te stellen.

The Hour of Liberation Has Arrived van de Libanese filmmaker Heiny Srour draait om de onafhankelijkheidsstrijd van seculiere revolutionairen tegen de koloniale onderdrukker in Oman aan het begin van de jaren zeventig. Te zien is hoe er in het zogeheten Volksleger ook vrouwen meevechten: zonder bh en hoofddoek en met kortgeknipt haar om luizenplagen tegen te gaan. Van een afstand lijken ze op mannen.

Misschien is deze film exemplarisch voor het verschil tussen het filmwerk van mannen en vrouwen in Around Masculinity: mannen leggen traditionele masculiniteit onder een vergrootglas, vrouwen onderzoeken juist een verruiming van het manbeeld.

Het themprogramma Around Masculinity is te zien op IDFA 2022.