De Quay Brothers over Theatre of the World (Holland Festival)

Twee jaar na hun tentoonstelling in EYE zijn de Quay Brothers terug in Nederland. Tijdens het Holland Festival is hun werk te zien in Theatre of the World van Louis Andriessen, een opera in Carré over Athanasius Kircher, een zeven­tiende-­eeuws geleerde en kunstenaar. De Quay Brothers: ‘We kenden Kirchers geschriften, maar bovenal zijn buitengewone visuele rijkdom. Die vormde de grootste inspiratie­bron.’

Door Alexander Zwart

De Quay Brothers en opera. Voor wie de korte animaties van de tweelingbroers kent, klinkt het als een fascinerende combinatie. In hun universum van poppen, vlees en machientjes is het gesproken (laat staan het gezongen) woord nagenoeg afwezig. Taal wordt teruggebracht tot onverstaanbaar gemompel, of gaat totaal op in een soundscape. Je zou het zelfs sterker kunnen stellen: hun universum is ook nauwelijks in woorden te vatten. Sleutels zijn er echter genoeg. Maar zo talrijk en weer verwijzend naar diepere referenties dat ze je het gevoel geven een labyrint te betreden. Een labyrint waarvan elke sleutel toegang tot een andere ingang geeft. Alsof de twee broers je schedel in zijn gekropen en met een hamertje op je hersens slaan, zeggend: "Wilde je dit uitzoeken? Blijf hier maar even wonen." Hun beelden kun je het best verklaren met een ander beeld.
Het animatiewerk waar het grote publiek ze het best van zal kennen, staat regelrecht tegenover het onuitgesprokene: hun art direction voor Peter Gabriels videoclip Sledgehammer (1986), een redelijk letterlijke illustratie bij de tekst van het liedje.
De Quay Brothers zelf waren ontevreden, maar daarmee is het niet hun laatste werk in opdracht gebleven. Behalve vele commercials hebben ze ook sets, visuals en soms zelfs kostuums van tal van opera- en theatervoorstellingen gemaakt. Uiteenlopend van een dansuitvoering van The Wind in the Willows op West End tot Ionesco’s The Chairs (Les chaises) op Broadway. Voor de broers zelf lijkt het grootste verschil echter niet in taal, maar in het medium en de samenwerking te liggen. De Quay Brothers, die zoals wel vaker met één stem lijken te praten: "We maken uit onszelf nooit theater of opera, eigenlijk alleen maar film. En dáárbinnen eigenlijk alleen poppen- en objectanimatie. We hebben weliswaar twee eigen speelfilms [Institute Benjamenta, 1995 en The Piano Tuner of EarthQuakes, 2005, AZ] gemaakt, maar ook dat maakproces was openbaar. Samenwerken met kostuumontwerpers, lichtontwerpers, dansers, zangers, acteurs. Onze eigen korte films ontdekken en ontwikkelen we geheel in onze eigen studio. Als in een laboratorium waarin alleen wij tweeën komen."

Voorstellingsvermogen
De samenwerking voor de nieuwe opera zat lang in de pijplijn. Louis Andriessen hadden ze al ontmoet in 2000, via de Barbican Series van de BBC, een reeks waarin componisten aan filmmakers werden gekoppeld; Andriessen aan Hal Hartley en Karlheinz Stockhausen aan de Quay Brothers. Het plan samen te werken was toen al geboren. Pas dertien jaar later tijdens een lunch met Andriessen werd het concreet. "We kenden Louis’ muziek al uit de tijd dat we in Amsterdam en Den Haag woonden, in 1978. Maar we kenden alleen wat destijds op de radio kwam en op lp beschikbaar was."
"Toen hij jaren later met dit aanbod kwam zegden we meteen toe, om vervolgens direct in zijn recentere werk te duiken. Later ontvingen we een piano-uittreksel van Theatre of the World, maar we zijn redelijk hopeloos als we een opera alleen aan de hand van piano moeten benaderen. Bijna een jaar zijn we uitgegaan van iets dat niet in de buurt kwam van de nuances van een volledige orkestratie. Dat bemoeilijkte ons voorstellingsvermogen wel."
Centraal in de opera Theatre of the World staat Athanasius Kircher, een zeventiende-eeuwse renaissanceman van het kaliber Michelangelo, geleerde en kunstenaar ineen. Een markant figuur met een fascinerende achtergrondgeschiedenis waarbij de Quays veel overlap met hun eerdere werk zagen: "In 1991 hebben we bijvoorbeeld de documentaire Anamorphosis gemaakt voor de Getty Foundation, over anamorfosen in de schilderkunst [een techniek uit de renaissance waarin een kunstwerk alleen vanuit een bepaalde hoek een realistische weergave geeft, AZ]. Dat staat in rechtstreeks verband met het jezuïtische Rome waarin Kircher leefde. De voorkennis was er dus al. We kenden Kirchers geschriften, maar bovenal zijn buitengewone visuele rijkdom. Die blijkt uit al zijn boeken. Voor ons was dat de grootste inspiratie om mee aan de slag te gaan."

Kruisbestuiving
"Het libretto van deze opera is een nogal ongebruikelijke kruisbestuiving. Er is geen echt narratief, het springt van de ene episode in Kirchers leven naar de andere, als een opeenstapeling van beelden. De tekst gaf dus wel richting, maar uiteindelijk zijn we meer op Louis’ muziek afgegaan.
"Als we zelf een film maken, willen we ook altijd eerst de muziek hebben. Dat is cruciaal, voor de staging van de animatie én voor het ontdekken van het zogenaamde verborgen scenario aan beelden dat in de muziek besloten ligt. Ook al houden we het scenario nogal abstract, dat samenspel is waar cinema voor ons om draait. Bovendien dreigde bij Kircher voortdurend het gevaar dat we simpelweg het libretto zouden illustreren. We zijn daarom flink gaan overcompenseren. In plaats van te distilleren zijn we juist meer beelden gaan maken.
"Een ander en nog groter gevaar was dat Kirchers wereld van zichzelf al zo buitengewoon rijk is dat het zonde zou zijn al die ‘aanwezige’ beelden te ontkennen. Ons doel was daarom om dienend te zijn, voor zowel libretto als muziek. De beelden mogen niet overkomen als een documentaire over Kircher."
Op basis van het piano-uittreksel hebben de tweelingbroers stop-motionanimaties gemaakt. Een tijdrovend proces dat maar een paar seconden film per dag oplevert. En dat terwijl het muzikale proces nog in volle gang was. Nu afgelopen maand de eerste uitvoeringen zijn geweest in Los Angeles, blijkt hoeveel werk er nog verzet moet worden. "We wisten natuurlijk altijd al dat er aanpassingen zouden zijn. Niet alleen omdat muzikaal leider Reinbert een totaal andere maat zou slaan, ook omdat we nauwelijks tijd hadden gehad om van tevoren met regisseur Pierre Audi te overleggen. Vlak voor de première zagen we dus pas hoe het echt werkte. Veel veranderingen zijn nog ter plekke doorgevoerd. Voor de opvoering in Amsterdam zal dat niet veel anders zijn."

Theatre of the World is te zien op 11, 13, 14, 16, 17 en 19 juni in Carré in Amsterdam tijdens het Holland Festival | hollandfestival.nl

Overdadig ingepakt cadeau

Componist Louis Andriessen is wars van het label ‘opera’ en alle aanverwante associaties. Zelf omschrijft hij zijn nieuwste werk als een ‘grotesque stagework in nine scenes‘. De titel, Theatre of the World, is net zo megalomaan als ambitieus. Dat kun je ook van de grote hoeveelheid medewerkers zeggen: de com­positie komt van de Nederlandse Andries­sen, een van de belangrijkste hedendaagse componisten, het libretto van de Duitse dichter, roman- en toneelschrijver Helmut Krausser, de regie van de Frans-Libanese theatermaker en directeur van De Nationale Opera (en voormalig Holland Festi­val-­directeur) Pierre Audi, de visuals en sets van de Amerikaanse Quay Brothers. Een werelds Gesamtkunstwerk dat na de première in de Walt Disney Concert Hall in Los Ange­les wordt opgevoerd in Carré, het Neder­landse theater-Mekka. Locaties en connotaties die de subtekst alleen maar rijker maken. Als een overdadig ingepakt cadeau dat er op wacht laag voor laag te worden uitgepakt.

Onderwerp van de opera is de Duitse jezuïet Athanasius Kircher (1601-1680), een zogeheten homo universalis die kennis had van een veelheid aan uiteenlopende onderwerpen. Hij deed onderzoek naar onder meer wiskunde, geneeskunde, China, archeologie, muziek, politiek, dieren, taal en wonderen, maar schreef ook gedichten en maakte illustraties. Het interessante aan Kircher is dat er niet veel van hem bekend is. Er kan dus weinig met zekerheid over hem gezegd worden. Wat wel bekend is, is dat hij niet geheel onomstreden was. Veel van zijn onderzoek leek hij naar zijn hand te zetten, om de waarheid wat mooier te maken. Voor de wetenschap is hij daardoor een moeilijk geval met onbetrouwbare geschriften geworden. Voor de wereld van de kunsten is hij daarentegen extra interessant, een fantast die maar al te graag wordt omarmd. Het is een spel met feit en fictie dat dankbaar wordt voortgezet in Theatre of the World. Zo verschijnt niet alleen Kircher ten tonele, ook de drie heksen uit Macbeth en een Romeo en Julia-achtig paar maken hun opwachting.

AZ