VOYAGE AU DÉBUT DU MONDE

Kort na de opnamen van Manoel de Oliveira’s Voyage au début du monde overleed Marcello Mastroianni, die in de aan hem opgedragen film een oude regisseur speelt die in de greep is van zijn herinneringen. Het is verleidelijk om de film biografisch te benaderen, maar Voyage au début du monde is vooral een pleidooi om herinneringen serieus te nemen en ze te koesteren.

Wie in Nederland op een verjaardagsfeestje over het verleden praat, wordt al snel versleten voor een bejaarde. Het leven speelt zich nu en morgen af en niet gisteren. Het moderne levensgevoel houdt niet van het verleden en regeert zonder geheugen. Heden en verleden zijn niet met elkaar verbonden, maar bivakkeren in afgescheiden compartimenten. De uitdrukking: ‘Laat het verleden rusten’ vat deze levenshouding bondig samen. Wat gebeurd is, is gebeurd. Zand erover. Geen ouwe koeien uit de sloot halen. De tijd heelt alle wonden. Zo willen we het graag.
Het is de reden dat het Portugese woord saudade in de Nederlandse taal geen tegenhanger heeft. Reisgidsen vertalen het meestal als nostalgie, maar dat woord schiet tekort, omdat saudade meer is dan melancholisch wentelen in het verleden. De Portugese schrijver J. Rentes de Carvalho, die al vele jaren in Nederland woont, omschrijft het in ‘Portugal, een gids voor vrienden’ als "het zeer Portugese en onbeschrijflijke gevoel van nostalgie, ontevredenheid, het willen van iets totaals, tegelijk opluchting en droefenis vanwege de pijn en de liefde die geweest zijn, die nog komen moeten en die nooit zullen komen." Kortom: wie wil weten wat saudade is, luistert naar de fado. Een andere mogelijkheid is het gaan zien van Manoel de Oliveira’s Voyage au début du monde.

Zware boomstam
Voyage au début du monde speelt zich af in Portugal, waar een aantal Franse acteurs en een oude filmregisseur betrokken zijn bij een Frans-Portugese coproductie. De Oliveira noemde de regisseur Manoel, zodat we de film biografisch kunnen interpreteren. Van groot belang is dat overigens niet, want de film heeft een algemene strekking. Manoel wordt gespeeld door Mastroianni, die getooid met een witte zomerhoed en een wandelstok een breekbare indruk maakt. Als een van de acteurs, Afonso (Jean Yves Gautier), zich herinnert dat een oude tante van hem, die hij nog nooit heeft ontmoet, in een dorpje niet ver van de filmset woont, stapt hij samen met twee andere acteurs en Manoel in een auto en gaat op weg.
De autorit vormt het hart van de film. Er wordt veel gepraat, waarbij aanvankelijk vooral Manoel veel bitterzoete herinneringen ophaalt. Dat levert door Mastroianni mooi vertelde verhalen op over zijn jeugdjaren in een Jezuïten-internaat, met zijn verplichte dagelijkse kerkgang, herinneringen aan zijn ouders en de liefde voor vrouwen. Af en toe wordt er gestopt omdat hij plekken uit zijn jeugd herkent, zoals een oud vervallen hotel en een beeld van een man die gebukt gaat onder de last van een zware boomstam — symbolisch voor de levenslast die de mens met zich meetorst. Overigens is duidelijk dat voor Manoel het verleden vooral een verloren paradijs is. Staande aan de rivier Douro (goud) merkt hij op dat ook hij ‘een rivier van goud’ heeft. Dat dat goud zijn herinneringen zijn, mogen we er zelf bij bedenken.

Begin der tijden
Halverwege de autorit neemt Afonso het initiatief over en komt Manoels saudade in een ander daglicht te staan. Wat heeft deze man te klagen? Van gegoede afkomst, nooit gebrek geleden. Hoezo pijnlijke herinneringen? Het is nostalgie, zegt Afonso spottend, die een vader had die in zijn jeugd honger leed, geen dak boven zijn hoofd had en als avonturier uit Portugal wegtrok, waarna hij in Frankrijk op jonge leeftijd bij een auto-ongeluk om het leven kwam. Deze man had pas recht van spreken, suggereert zijn zoon. Niet voor niets speelde zijn vader fado’s op zijn gitaar.
Het is een zijlijn, maar onderhuids gaat Voyage au début du monde over de vraag naar de ware bezitter van het Portugese levensgevoel. Is Manoel de juiste representant van de saudade of Afonso’s overleden avontuurlijke vader? Of staat Afonso’s tante voor het ware Portugal? Het bezoek aan haar is het hoogtepunt van de film. Omdat Afonso geen Portugees spreekt weigert zij aanvankelijk te geloven dat Afonso haar neef is. Dat levert prachtige scènes op waarin de wantrouwende vrouw haar neef lange tijd blijft afwijzen. Als zij hem uiteindelijk accepteert, krijgen we haar bittere herinneringen aan vroeger voorgeschoteld. "Wie geeft om ons? Wie denkt er aan de mensen in dit afgelegen deel van de wereld?" Met haar man en een paar dorpelingen zijn zij de laatste der Mohicanen: "Als wij weg zijn, wordt het land niet meer bewerkt. Het loopt hier op zijn einde. We keren terug naar het begin der tijden." De cirkel is rond: het oude leven sterft, het nieuwe zoekt zijn eigen weg.

Jos van der Burg