RKO 281 — THE BATTLE OVER CITIZEN KANE

Een handvol biografieën is er geschreven over Orson Welles, maar tot een eensluidend oordeel over de maker van Citizen Kane leiden ze niet. De biopic RKO 281 — The battle over Citizen Kane toont Welles als een held die pal staat voor de vrijheid van meningsuiting. Was de werkelijkheid zo simpel?

Nieuw talent is in Hollywood altijd welkom. Vroeger was het niet anders. Orson Welles was 23 jaar toen hij in 1938 door Hollywood werd binnengehaald. Elke studio had hem willen hebben, maar RKO slaagde erin om hem te contracteren voor twee films. Welles bedong — ongekend in Hollywood — vrijwel volledige artistieke vrijheid. Wat voor films hij zou gaan maken, zou men wel zien. Welles dankte zijn voorkeursbehandeling aan zijn reputatie van wonderkind. Hij had naam gemaakt met gedurfde ensceneringen van klassieke theaterstukken, maar beroemd werd hij in 1938 met zijn bewerking tot hoorspel van H.G. Wells’ sciencefictionroman ‘War of the worlds’. De radiouitzending over de invasie van marsmannetjes was zo realistisch, dat mensen in paniek de straat oprenden. Het leverde het soort voorpaginanieuws op waarop Hollywood dol is: wat Welles met radio kon, zou hij vast ook met film kunnen.
De liefde bekoelde snel: na een half jaar lag er nog geen bruikbaar project op tafel. Er kwam schot in toen iemand suggereerde — over of het Welles was of scenarist Herman J. Mankiewicz wordt nog steeds getwist — om een film te maken over een succesvolle ondernemer, die in ruil voor macht zijn ziel verloor. Citizen Kane was het resultaat, waarbij Welles en Mankiewicz zich hadden laten inspireren door het leven van krantenmagnaat Randolph William Hearst. Hearst probeerde de film met alle middelen — advertentieboycots, chantage, blufpoker — uit de bioscoop te houden, maar hij verloor de strijd.

Speech
Vijf jaar geleden werd over de perikelen rond Citizen Kane de documentaire The battle over Citizen Kane gemaakt. Filmmaker/producent Ridley Scott zag in de voor de Oscar genomineerde film een mooi speelfilmdrama. John Logan (scenarist van Scotts Gladiator) schreef een script, maar de grote studio’s waren niet enthousiast. Uiteindelijk stapte de Amerikaanse kwaliteits-tv-zender HBO in het project.
Het resultaat, dat werd geregisseerd door Benjamin Ross, is een gesimplificeerd, maar amusant drama over Welles’ eerste jaren in Hollywood. Welles (Liev Schreiber) is een genie, dat meteen na aankomst Hollywood de wacht aanzegt. We kijken naar een man met een grootse visie die een missie gaat vervullen. Een man die weet dat Citizen Kane niet zomaar een film wordt: “We gaan het medium film op een totaal nieuwe manier aanpakken”, zegt hij tegen Mankiewicz (uitstekende rol van John Malkovich). Een man ook die weet wat de gevolgen van zijn daden zullen zijn: “We zullen geschiedenis maken. We zullen de wereld verbazen met deze aanval.”
De climax is de speech van Welles tegen de studiobazen, die uit angst voor Hearst (James Cromwell) alle kopieën van Citizen Kane willen vernietigen. In een gloedvol retorisch betoog houdt Welles hen voor dat zo’n daad aan Hitler doet denken. “Wilt u ons vertellen dat ook in Amerika één man ons onze stem kan ontnemen.” Bedremmeld halen de studiobazen bakzeil: het vrije Amerika is gered en de wereld een meesterwerk rijker.
RKO 281 houdt de mythe rond Citizen Kane keurig in stand. Dat de film het werk was van een groep talentvolle mensen die elkaar toevallig vond bij deze film, past niet in het sprookje. Ook niet dat het publiek de film links liet liggen. Welles zou van RKO 281 een intrigerender drama hebben gemaakt.

Jos van der Burg