LIVING WITH AN IDIOT

Bestaan er historisch gezien mensen met een treuriger lot dan Russische intellectuelen? Wie had er behoefte aan hun inzichten? De tsaren niet, want die waren niet dol op verlichte ideeën. De communisten ook niet, want die vonden in Marx en Lenin voldoende denkkracht. Russische intellectuelen zochten altijd wanhopig naar een zinvolle maatschappelijke rol. Radicalisme en wereldvreemdheid waren het gevolg. Living with an idiot is een sublieme, humoristische satire op de Russische intellectuele onnozelheid.

Over de wereldvreemdheid van de Russische intellectueel bestaat een kleine bibliotheek vol schrijnende, treurige, ironische en vrolijke boeken. Het voorbeeld bij uitstek van intellectuele naïviteit speelde zich af in 1874, toen Rusland nog een diep religieus en achterlijk boerenland was, met de grote steden als schaarse enclaves van verlichte kennis. Progressieve ideeën waren in opkomst en veel stedelijke studenten trokken zich het treurige lot aan van de uitgebuite boerenbevolking. Een van hen was de anarchist Peter Kropotkin, die de studenten opriep de revolutionaire boodschap onder de primitieve boerenbevolking te verspreiden.
Het moet in het voorjaar van 1874 een bizar gezicht zijn geweest: honderden keurig geklede studenten, waaronder velen die nog nooit een koe of een akker van dichtbij hadden gezien, op weg naar afgelegen dorpen en gehuchten. Tragikomisch zijn de anekdotes over hun ontvangst op het platteland. Sommigen werden met rieken doodgestoken, omdat bijgelovige boeren in hen de troepen van de antichrist herkenden. Minder driest optredende plattelanders sloten groepen studenten in boerenschuren op, waarna de politie werd gewaarschuwd. De ‘gang naar het volk’ draaide met achthonderd arrestaties op een volstrekte mislukking uit.

Gelukzalige onnozelaar
Deze lange inleiding zet Living with an idiot in het juiste kader, want dit is niet zomaar een absurdistische film, maar een scherpe satire op de historische onnozelheid van Russische intellectuelen. De film is gebaseerd op een verhaal van Viktor Jerofejev, die niet verward moet worden met de aan alcohol overleden Benedikt Jerofejev, vooral bekend van de verhalenbundel ‘Moskou op sterk water’. Viktor Jerofejev schreef het verhaal in 1981, waarna de censuur de strekking van het verhaal begreep en het manuscript in beslag nam.
Living with an idiot opent met een man, Vova heet hij, die op een grauw, desolaat plein voorbijgangers toeschreeuwt dat zijn vrouw is gestorven. "Wat kan mij dat verrotten", reageert een passant geïrriteerd. Een ander snauwt hem toe: "Kan gebeuren". We zijn in het Russische openbare leven, waarin het altijd oorlog is.
In de volgende scène staat de man met een groepje andere mannen op het plein aan een tafeltje vele glazen drank naar binnen te slaan. De treurnis om zijn overleden echtgenote blijkt verdwenen, want Vova heeft een "gloednieuwe en draaglijke vrouw" gevonden. De van drank doortrokken conversatie wordt steeds bizarder en na nog een fles te hebben geledigd, vertelt Vova over zijn voornemen om een idioot uit het gekkenhuis in zijn huis op te nemen. Op het plan wordt nog eens stevig gedronken, waarna men het hoofd buigt over wat voor soort gek hij moet nemen. De een ziet het meest in "een heilige dwaas", een ander in een "ambivalent oud baasje" en Vova zelf denkt aan een "gelukzalige onnozelaar".
Op naar het gekkenhuis, dat niet meer is dan een vervallen ruimte, waarin tientallen gekken zitten opgesloten. Aan een muur hangen grote portretten van de leden van het Centraal Comité van de Communistische Partij en een affiche van Lenin. Als Vova de directeur twee flessen wodka in de handen duwt, krijgt hij toestemming om een gek uit te zoeken. De directeur helpt mee bij het uitkiezen: "Dat is een goeie kerel, een dissident."

Socratische schedel
Thuisgekomen is Vova’s vrouw weinig ingenomen met de keuze. "Was er niets beters", snauwt zij hem toe, "hij heeft de schedel van een debiel". Vova ziet daarentegen "een heel socratische schedel, afgeplat door grote verbeeldingskracht". Intellectueel zelfbedrog blijkt al snel, want de gek ontpopt zich van een zwijgende onnozelaar tot een gevaarlijke psychopaat. Veel meer kan over de plot niet worden losgelaten, want dat gaat ten koste gaan van de verrassende verwikkelingen. Maar te mooi om niet te vermelden is Vova’s repliek op het dreigement van zijn vrouw dat zij opstapt als de gek niet verdwijnt. "Dat is een fascistische vraagstelling", klinkt het droog.
Living with an idiot is doortrokken van een absurdisme waarop Russen het patent hebben. Rogozjkin levert daarnaast met terzijdes een scherp commentaar op de Russische geschiedenis. Zo vindt voor de ogen van de drinkende mannen op het plein een achteloze executie plaats, waarover niemand zich verbaast.
Living with an idiot is een unieke film, geschoten in grauwe zwart-wit en bruintinten, die uitstekend passen bij het cynische absurdisme. De bijzondere kwaliteit van de film is in Nederland gelukkig niet onopgemerkt gebleven, want de nationale filmpers kende hem in Rotterdam de Prijs van de Filmkritiek toe.

Jos van der Burg