LA LETTRE

De films van Manoel de Oliveira heten doorgaans moeilijk toegankelijk te zijn, door het literaire en theatrale karakter en de formalistische vormgeving ervan. Hij lijkt geen enkele moeite te doen zijn publiek tegemoet te komen. La lettre, dat vorig jaar de Juryprijs van Cannes won, kent die weerbarstigheid ook wel, maar is tegelijkertijd volstrekt helder en direct.

Manoel de Oliveira bewerkte voor La lettre de zeventiende-eeuwse roman ‘La princesse de Clèves’, waarbij de adaptatie voornamelijk een overzetting betrof naar de moderne tijd. Het boek ken ik niet, maar de dialogen in de film zouden er zonder meer ongewijzigd uit overgenomen kunnen zijn. De normen en waarden van ruim driehonderd jaar geleden heeft hij binnen een hedendaagse, zij het wat archaïsch aandoende context geplaatst.
De adellijke Catherine de Chartres trouwt na een ongelukkige liefde met de respectabele Monsieur de Clèves, die ze ontmoet tijdens een pianorecital. Haar moeder, die graag zowel het belang van een goede reputatie als de vlekkeloosheid van haar dochter mag benadrukken, had zich geen betere partij kunnen wensen. Een stabiel huwelijksleven dat gevoed wordt door genegenheid, niet door liefde, laat staan passie.
Uit een heel andere wereld afkomstig is het popidool Pedro Abrunhosa, wiens roem hem binnen adellijke kring brengt. Hij en Catherine vatten een liefde voor elkaar op. Dat hun wederzijdse passie slechts beslag krijgt in het uitwisselen van formaliteiten en in het feit dat Pedro bij gelegenheid een portretje van Catherine in zijn zak laat glijden, past geheel binnen de wat theoretische en analytische opzet van de film. Die passie hoeven we niet te voelen, maar is een gegeven, dat we, wonderlijk genoeg, nog aanvaarden ook.
De moeder van Catherine waarschuwt haar op haar sterfbed het goede pad te blijven volgen, en niet toe te geven aan haar liefde. En dat doet ze ook niet, geen moment, zelfs niet als de dood van haar man haar daar alle vrijheid toe biedt. Misschien een curieus, al te ascetisch standpunt, dat niet lijkt te passen in de huidige tijd. Maar ook dit is uiteindelijk iets dat geheel acceptabel blijkt te zijn.

Sereniteit
De zeventiende-eeuwse moraal, waarin het huwelijk een zakelijke overeenkomst is in plaats van een romantische verbintenis, en waarin het geluk van de vrouw afhangt van haar onberispelijkheid in de ogen van de buitenwereld, blijkt verrassend goed toepasbaar op de stijve, adellijke kringen waarin Catherine zich beweegt. Zij is niet iemand die zich in dat milieu gevangen voelt, ze maakt er deel van uit. Die moraal is ook de hare, ze verzet zich er niet tegen, ze leeft ernaar. De stijl waarin De Oliveira filmt is geheel overeenkomstig met dat formele milieu. Een nauwelijks bewegende camera, vreugdeloze, koele kleuren en een bedaagd tempo. Een tot het uiterste beheerste stijl, met een sobere sereniteit die de voortreffelijkheid van de adel nog eens bekrachtigt.
Haar sociale achtergrond biedt echter maar een deel van de verklaring voor haar keuze. In heldere dialogen, die nooit suggestief zijn maar steeds volledig uitgesproken, krijgen we inzicht in het dilemma en haar oplossing daarvoor; een schijnbaar zinloze opoffering, die toch zo begrijpelijk is. Het is niet zozeer een strijd tussen gevoel en verstand, maar meer een kwestie van angst en schuld. Angst om het lijden opnieuw te beleven wanneer de passie dooft. Angst om een wereld te betreden die haar niet vertrouwd is. Schuld ten opzichte van haar overleden man, wiens liefde ze nooit heeft kunnen beantwoorden. Ze ontvlucht de passie waar ze naar verlangt, maar die ze bovenal vreest. Ze kiest voor een ander lijden, groter misschien, maar minder beangstigend, want beter controleerbaar.

Dwingend
De Oliveira presenteert de gebeurtenissen in strikt chronologische volgorde, waarbij hij grote delen van het verhaal vervangt door een aantal eenvoudige tussentitels. Dat minimaliseert de actie en legt de nadruk op de dialogen, die op een wat literaire manier, maar vaak met grote precisie uitdrukken wat er in personages omgaat. Het is een eenvoud die zeer krachtig is. De film is niet meeslepend, niet emotionerend, maar niettemin dwingend doordat hij zich uitsluitend op de hoofdzaken concentreert. De gaten die in de film geslagen worden doen daar niets aan af, die versterken dat effect alleen maar.
Door voor een situering in de moderne tijd te kiezen, voegt hij er, ten opzichte van het boek, een laag aan toe. Namelijk het besef van Catherine, dat haar moraal niet de algemeen heersende is. Dat versterkt haar gevoel van isolement en eenzaamheid.

Petra van der Ree