Kriterion sinds ’45

Zeventig jaar na de opening van de Kriterion-bioscoop aan de Amsterdamse Roetersstraat volgen documentairemakers Hedda van Gennep en Wouter Snip de huidige generatie werkstudenten die de diverse Kriterion-projecten bestieren.

Het is er ook geen spat veranderd. Dat was mijn eerste, beetje nostalgische, maar vooral ook geruststellende gedachte bij het zien van Kriterion sinds ’45 een documentaire van Hedda van Gennep en Wouter Snip, die aan de vooravond van het zeventigjarige bestaan van de bioscoop vorig jaar, een rondgang maakte langs de verschillende projecten die er in Amsterdam onder de naam Kriterion bestaan. Het zijn allemaal "werkstudentobjecten", zoals Piet Meerburg, de latere bioscoopentrepreneur en vastgoedmagnaat ‘zijn’ uit het studentenverzet voortgekomen bioscoop ooit noemde. Een plek voor studenten om na de Tweede Wereldoorlog geld te verdienen om hun studie af te maken. En die dat via basisbeurs naar leenstelsel altijd is gebleven. Hedda van Gennep is bezoekster sinds het eerste uur, een goede reden om daar eens met een camera binnen te stappen, al heeft ze niet helemaal greep gekregen op het fenomeen dat ze beschrijft als "wij worden allemaal ouder, de Kriteriërs niet, die zijn eeuwig jong". Want hoe zit dat dan met die doorlopende beweging van continuïteit en breuk?
Ik ben oud-Kriteriër, zoals veel mensen die voor de Filmkrant schrijven of hebben geschreven. En in een veelbewogen periode in de jaren tachtig toen IFFR-oprichter en distributeur Huub Bals het theater niet geheel tot genoegen van de toenmalige generatie werkstudenten programmeerde, werd ergens op zolder de kiem gelegd voor wat nu de Filmkrant is. Ook het voormalige Filmliga-archief dat de basis zou vormen van het latere Nederlands Filmmuseum en het huidige EYE werd door Meerburg en later Jan de Vaal in een kamertje van Kriterion veiliggesteld.
Kriterion is niet alleen filmgeschiedenis en bioscoop, die sinds 1982 als zelfstandige vereniging door de bioscoopstudenten op non-hiërarchische en democratische wijze wordt gerund, maar ook nog de oorspronkelijke stichting die onder meer een oppascentrale, een benzinepomp, een eetcafé en een bioscoop onder de naam Studio K (ooit de naam van de roemruchte bovenzaal van het Kriterion-theater) exploiteert. In Kriterion sinds ’45 loopt dat allemaal gezellig door elkaar heen, een echte solide historische basis heeft de film niet. En als je die tupperwarebakjes met een sticker ‘archief’ erop op een stapel oude matrixprinters ziet balanceren, dan moet je vrezen voor de toekomstige historiograaf. Ik weet nog wel dat — vergeef me deze kleine anekdote — toen ik voor het vijftigjarige bestaan van de bioscoop een artikel schreef over de illustere Kriterionprogrammering (het was ooit het premièretheater van Amsterdam voor "alle Fellini’s en Antonioni’s" zoals Meerburg op archiefbeelden vertelt) al mijn toevlucht moest nemen tot een incompleet en door de muizen aangevreten knipselarchief.
Ik word heel enthousiast van Kriterion sinds ’45 al verdient Kriterion een beter geïnformeerde geschiedeschrijving. Ik hoop dat de film studenten in andere steden — en waarom trouwens alleen studenten, ook andere werkcollectieven die een gemeenschappelijke economische basis zoeken — zal aanzetten tot het oprichten van vergelijkbare projecten. Democratische werkcollectieven à la Kriterion zijn de participatiemaatschappij in praktijk. En dat blijkt dus al 70 jaar te kunnen werken. Dat zou wel eens de oplossing voor de economische desintegratie van de maatschappij kunnen zijn. De belastingdienst en de rechter dachten daar in 2015 overigens anders over. Die besloten dat de vereniging, die tot dan toe altijd een studietoelage had uitgekeerd en in een speciale belastingregeling viel, voortaan gewoon loonbelasting moest gaan afdragen.

Dana Linssen