KNOFLÍKÁRI

Knoflíkári begint en eindigt met de ontploffing van de atoombom en stelt zwaarwegende vragen over het menselijk bestaan. Toch is het een lichte en zelfs vrolijke film, niet in de laatste plaats door het kennelijke plezier waarmee hij gemaakt is. Regisseur Zelenka combineert en citeert er lustig op los, en deinst er niet voor terug om de verwoesting van Hiroshima in het zelfde perspectief te plaatsen als een niet ontdekte buitenechtelijke affaire: een kwestie van toeval.

Een van de meest wrede spelingen van het lot voltrok zich in de vroege morgen van 6 augustus 1945 boven de Japanse stad Kokura, toen hevige regenbuien het Amerikaanse vliegtuig met de atoombom aan boord deden afbuigen naar Hiroshima. Een onbeduidende toevalligheid bepaalde het lot van onnoembaar veel mensen. Petr Zelenka gebruikt dit bizarre gegeven als proloog van zijn film Knoflíkári. Zogenaamde archiefbeelden van de twee Amerikanen in de cockpit van het toestel worden afgewisseld met scènes op de grond: drie Japanners leren elkaar vloeken in het Amerikaans (de Japanse taal schijnt hierin niet te voorzien) zodat ze het slechte weer dat hun stad teistert kunnen vervloeken. Want door de nattigheid branden zelfs de sigaren niet meer. Maar hoe er ook collectief en met overgave gevloekt wordt, het haalt niets uit. Het blijft regenen. Niet alleen wordt hier de eigenzinnige orde die er in de wereld heerst pijnlijk duidelijk, maar ook het onvermogen van de mens om er ook maar de minste invloed op uit te oefenen, alle bezweringsrituelen ten spijt.

Kunstgebit
Deze episode gaat vooraf aan zes andere waarin toeval en de behoefte aan orde en zingeving een rol spelen. Ze spelen zich allemaal af op dezelfde avond: 6 augustus 1995, precies vijftig jaar later. Het toeval van wereldformaat uit de proloog en zijn immense gevolgen worden vrijmoedig gerelateerd aan het triviale gehannes van de hedendaagse burger om de chaos de baas te blijven. De alledaagsheid van het gewone leven wordt gepaard aan particuliere eigenaardigheden en bizarre gewoonten. Zelenka heeft duidelijk plezier beleefd aan het verzinnen van de neurosen waarmee hij zijn personages opzadelt. Zo is er een psychiater die obsessief met zijn hygiëne bezig is, het enige aspect van zijn leven waar hij controle over kan uitoefenen. De filmtitel betekent zoiets als ‘knoopknippers’ en slaat op een man die dwangmatig met een kunstgebit tussen zijn dijen geklemd de knopen van stoelzittingen lostrekt. En een voormalige stationschef met een minderwaardigheidscomplex ontleent alleen nog enig zelfrespect aan een kunstje dat hij met verbazende precisie uitvoert tussen de rails van de spoorbaan. Het zijn rituelen die houvast bieden in een universum dat een zekere orde kent, die voor de gewone sterveling onbegrijpelijk en onvoorspelbaar is. Zo laveert men tussen toeval en lotsbestemming.
Een radio-uitzending loopt als een rode draad door alle episoden. In de studio geeft een man zijn visie op de huidige tijd. Hij praat over het systeem van oorzaak en gevolg dat niet meer van toepassing is, over gebeurtenissen zonder logisch verband. Over toeval als een alledaags wonder. Dat is eigenlijk nogal overbodig commentaar op de gebeurtenissen in de film. Die zijn niet zo subtiel dat we daar uitleg bij nodig hebben.

Chaos
Zelenka snijdt op lichtvoetige wijze grote thema’s aan en koppelt die luchtig aan elkaar. Knoflíkári wil niets minder dan een visie geven op de stand van zaken in de wereld precies vijftig jaar na het vallen van de atoombom. Het gaat niet alleen om de pogingen van de mens vat te krijgen op de chaos en over het onvermogen daartoe, het gaat ook over vergiffenis. Of liever: over het nemen van verantwoordelijkheid voor je eigen daden. Dat is nogal wat. Omdat Zelenka zo’n vernuftige constructie hanteert en zoveel tegelijk wil zeggen moet hij soms forceren om de zaak rond te breien. Er zit een rare flashback in de film die er alleen toe dient de kijker duidelijk te maken dat de vrouw in bed de vrouw van de taxichauffeur is. Dat moeten wij weten om de clou te begrijpen, maar de personages weten het niet en kunnen het ons dus niet vertellen. De laatste episode, waarin de piloot uit de Amerikaanse cockpit als geest op aarde verschijnt om vergiffenis te vragen, is een wat zwakke afsluiter. Het aardige was juist dat absurditeiten tegelijkertijd zo gewoon en alledaags waren. Bovendien is het wel een erg duidelijke poging om de cirkel rond te krijgen. Daardoor wordt het verband dat aan het begin gelegd is met de val van de atoombom te sterk aangezet en krijgt de film pretenties die hij niet helemaal waar kan maken. Het thema van vergiffenis drukt dan ook opeens erg zwaar op de film waardoor hij wat onevenwichtig wordt.
Knoflíkári doet vermoeden dat de constructie en het spel met het toeval voor Zelenka een grotere uitdaging is geweest dan het grondig verkennen van zijn thema. Want dat is toch enigszins vlak uitgewerkt; het gezichtspunt van waaruit het beschouwd wordt is in elke episode nagenoeg hetzelfde.
Knoflíkári is desalniettemin een originele en bij vlagen zeer vermakelijke poging om een zwaar onderwerp verteerbaar op te dienen. Niet alleen door de humor, maar ook door het optimisme dat er uit spreekt. Mensen zijn dan niet in staat de ongerijmdheid van de gebeurtenissen om zich heen te bevatten, ze zijn wel in staat voor zichzelf een bepaalde orde te creëren.

Petra van der Ree