I SERVED THE KING OF ENGLAND

Het mild-satirische i served the king of england van Jiri Menzel ademt de sfeer van de Tsjechische Nouvelle Vague van ruim veertig jaar geleden. Menzel maakt zijn comeback met deze lichtvoetige film over opportunisme en collaboratie.

Er valt een mooi boek te schrijven over de internationale invloed van de Franse Nouvelle Vague. In Nederland beïnvloedde de stroming een enkele filmmaker, met als belangrijkste Adriaan Ditvoorst (paranoia), maar in Tsjecho-Slowakije leidde ze tot een volwaardige stroming, de Tsjechische Nouvelle Vague. Jiri Menzel, Milos Forman, Vera Chytilova, Jan Nemec en Ivan Passer waren de belangrijkste vertegenwoordigers. Net als hun Franse collega’s wilden zij de tijdgeest betrappen, maar er waren ook verschillen. De Tsjechische films verpakten sociale kritiek in absurdisme, humor, levenslust en veel vrolijk bloot. Het bleef niet onopgemerkt — Menzel won in 1967 met closely watched trains de Oscar voor beste buitenlandse film — maar de Russische inval maakte in 1968 een einde aan de bloeiperiode. Passer en Forman emigreerden naar Amerika, waar laatstgenoemde in 1975 vijf Oscars won met one flew over the cuckoo’s nest. Met de in Tsjecho-Slowakije achtergebleven Menzel ging het minder goed. Na de Russische inval maakte hij snel het kritische leeuweriken aan een touwtje af, maar de film werd verboden. Pas na de val van het communistische regime in 1989 was hij voor het eerst te zien. Dat Menzel in de jaren zeventig weer aan de slag kon, was te danken aan de knieval die hij voor het regime maakte. In een interview nam hij afstand van zijn vroegere films.

Cafébediende
Na de Fluwelen Revolutie in 1989 leek Menzel bijgezet te worden in de galerij van oude Tsjechische filmmakers. De maker werd gerespecteerd om zijn verleden, maar een nieuwe generatie stapte naar voren. In 1994 liet de maker voor het laatst van zich horen met het leven en de buitengewone avonturen van soldaat ivan chonkin. De film flopte en het werd stil rond Menzel, die aan de slag bleef als acteur en theaterregisseur. Met i served the king of england keert hij na dertien jaar terug als filmregisseur. Zijn verfilming van de beroemde roman van Bohumil Hrabal portretteert in 1963 de uit de gevangenis ontslagen vijftiger Jan Dite, wiens wonderlijke leven in lange flashbacks voorbijkomt. Als jongen koestert Jan in de jaren dertig de droom om miljonair te worden. Het lijkt een onmogelijk verlangen voor een cafébediende, maar door grenzeloos opportunisme realiseert hij zijn droom.
In de oorlog slaat Jan zijn grote slag door aan te pappen met een Duits nazimeisje (Julia Jentsch), dat seksueel opgewonden raakt van het portret van Hitler in haar slaapkamer. Ze werkt in Praag in een door de nazi’s opgezet Arisch fokcentrum, waarin blonde vrouwen met Duitse soldaten paren. Inderdaad: in i served the king of england ontbreekt het niet aan groteske humor. De film ademt de sfeer van de Tsjechische Nouvelle Vague. De kritische boodschap — Tsjechisch opportunisme en collaboratie — is verpakt in absurdisme en lichtvoetige humor. Voor Menzel is de wereld niet veranderd. Het levert het gevoel op van een tijdcapsule. Met i served the king of england keren we terug naar de vrolijke Tsjechische jaren zestig. We zijn wel eens in een saaier verleden beland.

Jos van der Burg