HET MYSTERIE VAN DE SARDINE

Twee Nederlandse filmauteurs voor fijnproevers staan deze maand weer in de belangstelling: Erik van Zuylen door zijn nieuwste film Het mysterie van de sardine, en Adriaan Ditvoorst door het verschijnen van een dvd-box met zijn complete werk.

Het is geen geheim dat in Nederland films maken een lange adem vereist, maar we wisten niet dat er vijftien jaar voor nodig is. Erik van Zuylen (61) maakte in veertig jaar zes speelfilms en een groot aantal documentaires. Zijn voorlaatste Alissa in concert dateert uit 1990. Het was zijn vijfde speelfilm. Opgetogen schreef hij het scenario voor zijn zesde: Het mysterie van de sardine. De jaren gingen, de jaren kwamen, maar over Het mysterie van de sardine vernamen we niets. Anderhalf decennium na de eerste scenarioversie kunnen we de film nu eindelijk zien. Als Van Zuylen uitlegt waarom het zo lang duurde, horen we een gruwelverhaal over afhakende producenten en financieringsproblemen. We vatten de ellende voor u samen: nadat het niet lukte om Het mysterie van de sardine als internationale coproductie te realiseren, werd hij na zeven scenarioversies een Nederlandse film. "Ik heb voorlopig mijn bekomst van internationale constructies", verzucht Van Zuylen. We kunnen het ons voorstellen.
Genoeg geklaagd. Van Zuylen praat liever over boeiender zaken. Hij noemt zichzelf "bijna volledig autodidact". Na acht maanden verliet hij in 1964 de Filmacademie, omdat hij "te ongeduldig" was. "Ik wilde aan de slag", zegt hij. Dat lukte uitstekend. In 1965 maakte hij zijn debuut met de tv-documentaire Siebe Wiemer Glastra, zondagsschilder. Er volgden documentaires over Maarten ’t Hart, Julio Cortàzar, W.F. Hermans en Stefan Themerson. Over de Pools-Engelse schrijver Themerson straks meer, eerst Hermans, van wie Van Zuylen in 1977 het verhaal ‘De elektriseermachine van Wimshurst’ verfilmde. Van Zuylen bewees zich met de korte film als een talent. En als liefhebber van Hermans’ werk. Wat hem erin aantrok? "Hermans laat zien hoe de wetenschap ons beeld van de werkelijkheid verandert. Ik vind het prachtig hoe zijn filosofische redeneringen een vlucht nemen."

Kardinaal
Toen ontdekte Van Zuylen de in 1910 in Polen geboren auteur Stefan Themerson. De Pool vluchtte voor de Tweede Wereldoorlog naar Londen, waar hij tot zijn dood in 1988 zou blijven. Themerson was verre van wereldberoemd, maar had in Nederland een kleine schare bewonderaars, onder wie W.F. Hermans en K. Schippers. Als blijk van waardering had Hermans in 1967 een inleiding geschreven bij de Nederlandse uitgave van Themersons roman ‘Kardinaal Pölätüo’. Van Zuylen: "Door Hermans’ inleiding ging ik ‘Kardinaal Pölätüo’ lezen. Ik vond het een schitterend boek, vol filosofische overwegingen en gedachte-experimenten. De strekking is dat het katholicisme er altijd in slaagt wetenschappelijke ontwikkelingen die het geloof onderuit halen, in te kapselen. Het is opgehangen aan een kardinaal, die overal een handige verklaring voor heeft."
Van Zuylen gaf in 1976 met de tv-documentaire Stefan Themerson en de taal blijk van zijn fascinatie voor de schrijver. Toen hij eind jaren tachtig Het mysterie van de sardine las, wist hij dat hij zijn nieuwe film had gevonden. "Het zit vol prachtige scènes, die tamelijk los staan van elkaar. Dat vind ik prikkelend."

Kindervragen
Wie de twee bovenstaande zinnen nog eens leest, begrijpt waarom Van Zuylen altijd in de marge van de filmwereld zal blijven. Zijn films, Het mysterie van de sardine niet uitgezonderd, vertellen geen rechtlijnige verhaaltjes, zijn geen psychologische drama’s en zoeken het niet in makkelijke identificatie. Allemaal uitstekende zaken om een groot publiek op afstand te houden. Van Zuylen zit er niet mee. "De conventionele narratieve cinema vind ik voorspelbaar. Je voelt de climax lang van tevoren aankomen. Ik vind dat film meer moet zijn. Het medium biedt een scala aan poëtische mogelijkheden en gedachte-experimenten."
Hij noemt een voorbeeld uit Het mysterie van de sardine. "Daarin wordt gespeeld met hoe het is om geen benen te hebben. Ben je zonder benen een half mens? Ik vind het leuk om over dit soort kindervragen te speculeren." Het hoge woord moet eruit: "Ik creër met film een eigen universum." Waarmee Van Zuylen niet wil beweren, dat hij niet beïnvloed is. Hij noemt Buñuel. "Hij hield ook van gedachte-experimenten. Films als La voie lactée zijn van grote invloed op mij geweest. Ik hou van films die dicht bij de werkelijkheid staan, maar hem kantelen."
Van Zuylen realiseerde tussen 1975 en 1990 vijf speelfilms. De zesde speelfilm kostte hem evenveel tijd als de vijf vorige samen. Moeten we spreken van een geknakte carrière? "Ik heb in de jaren negentig andere dingen gedaan, zoals theaterregie. Natuurlijk had ik meer films willen maken, maar het is niet gebeurd. Je moet realistisch zijn. Het leven gaat gewoon door." We slaan aan het rekenen: over vijftien jaar is Van Zuylen 76 jaar. "Ik begrijp waar je heen wil, maar ik hoop mijn volgende film sneller te maken. Ik heb drie scenario’s geschreven. Het zal niet aan mij liggen."

Jos van der Burg

Adriaan Ditvoorst
Duivelsogen

Adriaan Ditvoorst (l.) op de set van Paranoia

Een vrouw stapt op haar fiets. De camera volgt haar tot ze achter lakens verdwijnt die in een tuin hangen te drogen. Vrijwel meteen daarna horen we een auto gierend remmen. IJzer botst op ijzer, glas breekt. Alles weer stil, de camera glijdt terug naar de straat. En daar ligt de vrouw, vlak voor de auto. Het kader verandert niet meer, de afstand tussen camera en vrouw, misschien wel tien meter, blijft.
Deze scène uit De witte waan (1983), het filmisch testament van regisseur Adriaan Ditvoorst (1940-1987), moet een van de mooiste aanrijdingen uit de filmgeschiedenis zijn. Zo economisch, zo gestileerd, en juist daarom zo overdonderend. Soms moet je een hele film zien om warm te lopen voor het complete oeuvre van een cineast, soms volstaat een enkel fragment. Dit is zo’n fragment.
Bovendien zegt de scène veel over Ditvoorst zelf. Dat blijkt wanneer je je in zijn leven gaat verdiepen — en dankzij de onlangs verschenen, uitputtend gedocumenteerde dvd-box kan dat nu onderuitgezakt voor de tv. De vrouw is de moeder van het mannelijke hoofdpersonage, een kluizenaar-kunstenaar. De vader van kluizenaar-kunstenaar Ditvoorst kwam om bij een auto-ongeluk; Ditvoorst heeft altijd vermoed dat het eigenlijk zelfmoord was. Hij op zijn beurt verdronk zich in 1987 in de Schelde, vlakbij zijn geboorteplaats Bergen op Zoom.

Relschoppers
Dergelijke sleutelscènes, sleutelbeelden, sleutelgeluiden zijn talrijk bij Ditvoorst. Vervallen villa’s, Zuid-Hollandse duinen, zelfmoordenaars, zieke vaders, relschoppers, kapotgesmeten servies, Ditvoorsts oeuvre barst ervan. Ook al is hij door het Nederlandse filmklimaat (onbehulpzaam Filmfonds, zure critici, ongeïnteresseerd publiek) en zijn vroege dood blijven steken bij vier lange en zes korte producties. "Film is voor mij een kwestie van afrekenen", schreef hij ten tijde van zijn debuut Ik kom wat later naar Madra (1965). "Ik zou drieduizend (3000) films willen maken." Uiteindelijk werden het tien films met duizenden beelden.
De dvd-box benadrukt die verhouding met het portret Ditvoorst, solitary genius. Stapels fragmenten zijn hiervoor door Joes Koppers en Ditvoorsts goede vriend Thom Hoffman geselecteerd. De aanrijding uit De witte waan zit er niet bij, wel die uit de W.F. Hermans-verfilming Paranoia (1967). Een provo roept in een platenzaak met megafoonstem de aanwezigen op tot protest. Buiten wordt hij geschept door een auto. Geen piepende remmen op de soundtrack: na de kenmerkende zenuwachtige camerazwenkingen alleen maar Ditvoorstiaanse stilte. De stilte van de dood? "Alles is stilte, meer is er niet", eindigen de afscheidsbrieven die hij in 1987 postte.
Bij elk fragment verschijnen aanklikbare trefwoorden in de hoeken van het beeldscherm — woorden als gangen naar het volgende stukje Ditvoorst. Bij de aanrijding uit Paranoia kun je kiezen uit ‘onrust’ en ‘kwetsbaar’. ‘Onrust’ leidt naar een ander fragment uit dezelfde film; dan gaat het via ‘opstand’ naar Ik kom wat later naar Madra, en dan via ‘onstuimig’ naar de (niet in de box opgenomen) tv-registratie van Vondels Lucifer (1980). Klik op ‘Afwijzing’ en je ziet de caféscène uit Madra. De dialoog is niet hoorbaar, nerveuze jazz heeft de soundtrack gekaapt. Na het zien van deze film feliciteerde Ditvoorsts idool Godard hem met de mooiste soundtrack die hij ooit in een film had gehoord.

Erectie
Naast de filmfragmenten biedt de dvd een tijdbalk met de belangrijkste jaren uit Ditvoorsts (film)leven. Onder elk jaar staat een handvol scènes uit de bijbehorende film, kort toegelicht door de voice-over en soms uitgebreider besproken door de pratende koppen uit Hoffmans De domeinen Ditvoorst (1992). Deze met een Gouden Kalf bekroonde biografie is ook integraal opgenomen in de set, en biedt net als Ditvoorst, solitary genius eerder een interpretatie van Ditvoorsts persoon en werk dan een definitief portret.
Waar het pakket — behalve de films en documentaires de beknopte, door Hoffman geschreven biografie ‘Morgenster’ — in ieder geval in slaagt, is Ditvoorst te etaleren als een auteur: als iemand wiens persoonlijkheid ten grondlag ligt aan alle facetten van zijn films. Ditvoorst was een van de eerste Nederlandse cineasten die zijn eigen werkelijkheid wilde (her)scheppen in plaats van de zichtbare, alledaagse; de ene keer had hij hierin meer succes dan de andere. Het vroege werk maakt nog steeds een energieke, frisse indruk, ook al is het met al dat typische Nouvelle vague-geknutsel met beeld en geluid een kind van zijn tijd. Films als het anarcho-rommeltje Antenna (1969) en Flanagan (1975), een wraakthriller waarmee Ditvoorst op het grote publiek mikte, zijn hopeloos gedateerd. Te stijf, te belegen, te theatraal.
Maar toch. Elke Ditvoorst heeft iets dat bijblijft, dat te mooi of wanstaltig is om te vergeten. En dat daarmee de hele film, dat hele moeizame leven waard is geweest — van de duivelsogen van de blinde fotograaf tot de op een erectie gespieste slagroomtaart in De mantel der liefde. Beelden en geluiden uit (drie)duizenden — uit één verwaarloosd, genegeerd genie.

Kevin Toma

Te koop vanaf heden (Total Film).