GO WEST, YOUNG MAN!

Honderd jaar geleden werd met The great train robbery de eerste western gemaakt. Het Filmmuseum wijdt er het programma Honderd jaar western aan. Ook gingen Peter Delpeut en Mart Dominicus in Amerika op zoek naar sporen van het overleden genre. Het resultaat is de documentaire Go West, young man!, een reis door het land van de cowboys. "Onze film is een hommage en een requiem."

De western is godzijdank morsdood. Clint Eastwood gaf het genre in 1992 met Unforgiven de doodsteek. De kampioen-in-de-verte-staren werd eindelijk volwassen en ontmaskerde de mythe van de eenzame cowboy. Met een zucht van verlichting namen we afscheid van de gedachte dat overal het kwaad loert en een pistool je beste vriend is. In Unforgiven moet een aspirant-cowboy een man in een schijthok doodschieten. Hoe vermoord je iemand die met zijn broek op zijn knieën bevend op een toiletpot zit? En hoe vergeet je daarna dat je een weerloos mens hebt vermoord? Unforgiven was andere koek dan het conventionele beeld van de cowboy, die moederziel alleen wordt voortgedreven door het verlangen om achter de horizon te kijken. Jammer, dat daar nooit het paradijs lag, maar bloeddorstige roodhuiden in hinderlagen. Pijl en boog tegen pistool: hoeveel indianen zullen in honderd jaar western van hun paard zijn getuimeld? Opgeruimd staat netjes en daar lokt de horizon weer. Op naar de volgende slachtpartij. Met als tussenstations de saloon en het bordeel. Na Unforgiven was het afgelopen met het simplistische en geschiedvervalsende genre.
"Gaan we katten op de western?", vraagt Mart Dominicus, die samen met Peter Delpeut een reisdocumentaire over de western maakte. Hij voegt er gekscherend aan toe dat het gesprek in dat geval kort kan blijven. Evenals Delpeut noemt hij zichzelf een liefhebber van de western. Maar niet van alle westerns, voegen ze er beiden haastig aan toe. Dominicus: "We houden niet van zingende cowboys als Roy Rogers en Gene Autrey." Delpeut: "En ik ook niet van Sergio Leone, want zijn films overstijgen het iconografische niet. Ze hebben geen inhoud." Dominicus: "Dat vind ik niet. Hij speelt met het genre en dat mag." Delpeut: "Ik hou van minimalistische westerns. Bud Boetticher is mijn grote held." Het is duidelijk: beide mannen houden van een stevig boom over het ‘pief-paf-poef’-genre.
Waar komt hun westernliefde vandaan? Dominicus: "Elke goede western doet vermoeden dat er meer is dan we zien. Dat er een plek bestaat die wij niet kennen." Delpeut: "De western gaat over een utopische ruimte, waar het voor mannen die het jongetje nog in zichzelf koesteren goed toeven is. De grote les is dat je alleen overleeft als je op jezelf vertrouwt." Dominicus: "Die utopie klopt ten dele. Interessant is dat het in de vroege, epische western om het beloofde land gaat, maar in de latere western om een verdoemd land. In onze film zit een fragment uit Shane, waarin de hoofdpersoon uit de bergen afdaalt naar de vallei. Hij is niet op weg naar het beloofde land, maar probeert los te komen van zijn gewelddadige verleden." Delpeut: "Hij zegt letterlijk: ‘There is no coming back from a killing’. Vind je dat simplistisch? Ik noem het actuele wijsheid."

Cinefiele vorming
Delpeuts en Dominicus’ liefde voor de western komt niet uit de lucht vallen. In het begin van de jaren tachtig vonden ze elkaar op de Filmacademie in hun filmliefde. Dominicus: "Het Duitse tv-kanaal WDR was onze cinematheek. Daar zagen we de klassiekers van Rossellini, Renoir en Ford. We namen veel op video op, zodat we ze later konden bestuderen. Na de Filmacademie hebben Peter en ik in het tijdschrift Versus een stuk over Ford geschreven." Dominicus moest weer aan Delpeut denken toen hij ‘iets’ wilde doen met het honderdjarig jubileum van de western. "De dood van de western symboliseert de dood van een filmtijdperk, maar is ook het sluitstuk van onze cinefiele vorming. Daarom wilde ik Go West, young man! met Peter maken. Het is ons afscheid van het Hollywood dat er niet meer is." Delpeut: "In Hollywood is de cinefilie dood. Er worden geen films meer gemaakt waarin je kunt wonen."
In Go West, young man! reizen de makers door het Amerikaanse Westen op zoek naar sporen van de western. Ze ontmoeten een acteur die prachtig dood kan vallen, een paar westernfanatici mogen pleiten voor de terugkeer van het genre, er worden oude filmsets bezocht en we zien de landschappen waarin de westerns van John Ford zich afspeelden. De film is losjes, onderhoudend en amusant, maar wat leert het ons over de western? Delpeut: "Veel mensen hadden van ons een theoretische film verwacht. Twintig jaar geleden zouden we een strenge, doorwrochte film hebben gemaakt, maar we zijn volwassen geworden. We wilden met open ogen kijken." Dominicus: "Het is een reisfilm en geen analyse van de western. Voor je het weet, kom je uit bij Vietnam of Bush’ ‘We smoke them out’. Onze grote angst was dat het een Teleac-cursus zou worden. Dat vinden we niet interessant. We dachten meer in de geest van Robert Kramers Route one USA en het werk van de vroege Wim Wenders."
Delpeut: "Toen we een week in Amerika waren, dacht Mart het helemaal gevonden te hebben. Hij wilde anderhalf uur uit het raam van onze auto filmen en dat zou de film zijn." Dominicus: "Ik had een sterk verlangen om de camera te laten lopen, omdat alles buitengewoon is wat je daar ziet. Ik zag een meesterwerk voor me." Delpeut: "Ik heb het hem uit zijn hoofd kunnen praten." Gezellige discussies? Dominicus: "Ik zeg niet dat het van een leien dakje ging. Ook niet dat ik het nog eens doe." Delpeut: "Als je samenwerkt, moet je nadenken over dingen die je vanzelfsprekend vindt, zoals de plaats van de camera. Soms had ik een volstrekt andere camerapositie in mijn hoofd dan Mart. Aan zulke dingen merk je dat iedereen met eigen ogen kijkt." Dominicus: "Wat niet wil zeggen dat we ruzie hadden, maar dat het met zijn tweeën filmen veel moeilijker is dan in je eentje."

Emotie
Go West, young man! mag dan een losse reisfilm zijn, over de inhoud is wel degelijk nagedacht, beklemtonen beide makers. Delpeut: "Ik hoop dat de film voelbaar maakt dat we geen leeghoofden zijn. Er zit wel degelijk een intellectuele laag onder de beelden." Dominicus geeft een voorbeeld: "De film eindigt aan het strand. Het symboliseert dat de western zijn eindpunt heeft bereikt: er ligt geen nieuw land meer achter de horizon. We tonen het zonder commentaar, omdat we willen dat de kijker er betekenis aan geeft." Hij geeft nog een voorbeeld. "Als regisseur William Fraker zegt dat het afgelopen is met de western zie je in het volgende shot een rijdende trein. De trein staat in de western voor het einde van de cowboy. Hij is het symbool van de moderne beschaving, die de cowboy verdrijft. De voice-over had dat kunnen uitleggen, maar dat zou ten koste zijn gegaan van de emotie. Vijftien jaar geleden hadden we denk ik voor de uitleg gekozen, maar nu voor de emotie.
"Het gevolg is dat men Go West, young man! een dunne film vindt. Mijn advies is: kijk en onderga de film!" Delpeut: "Ik denk dat mensen die het een dunne film vinden een paar stappen van ons hebben gemist. We hebben ons de laatste tien jaar bevrijd van filmtheoretische ballast." Dominicus: "Ik geloof dat jij daar meer last van had dan ik." Delpeut: "Dat is waar. Vroeger had ik bijvoorbeeld veel moeite met Fellini, want die deed voor mijn gevoel maar wat met de camera. Nu ik ouder ben, zie ik pas de prachtige thema’s. Die man snapte hoe het is om je jeugd te verliezen. Toen zag ik het niet, want ik had alleen maar oog voor de formele aspecten. Stond de camera wel recht?"

Verlies en verval
Met Go West, young man! voegen Dominicus en Delpeut zich in de traditie van de Hollandse School, waarin het draait om kijken en niet om betogen. Nederland heeft nauwelijks documentairemakers die in de Angelsaksische traditie filmessays maken. Zelden is een Nederlandse documentaire een betoog of een aanklacht. Delpeut is er blij mee. "Ik ben dolgelukkig dat ik hier films maak. In Engeland hadden we deze film nooit kunnen maken. Alleen beroemde makers krijgen daar de vrije hand." Dominicus: "We moeten de traditie koesteren, want Nederlandse documentaires worden in het buitenland gewaardeerd."
Beiden waarschuwen voor de tendens om de vrijheid van documentairemakers in te perken. Dominicus: "Ik vind het goed dat ze een scenario moeten schrijven, maar de film moet niet helemaal worden uitgeschreven. Documentairescenario’s lijken tegenwoordig op scenario’s van fictiefilms. Het is belachelijk als de dialogen er al in staan. Ze moeten volstaan met het aanreiken van bouwstenen die de nieuwsgierigheid prikkelen." Delpeut: "Het scenario moet geen omgekieperde researchbak zijn." Dominicus: "Het scenario van Go West, young man! vermeldt de tien dragende scènes. Er staat in dat we Fraker ontmoeten, maar niet wat hij gaat zeggen." Delpeut: "Het scenario — ik noem het liever filmplan — moet je blik richten, zodat je gefocust op reis gaat. Meer is niet nodig." De fondsen zijn gewaarschuwd!
Terug naar Go West, young man!, die naadloos in het oeuvre van Delpeut past, want daarin draait het altijd om melancholie en verlies. Delpeut: "Ik weet niet waarom, maar ik kom altijd uit bij verlies en verval. Ik zoek altijd naar sporen van het verleden." Dominicus: "Peter is een negentiende-eeuwse romanticus. Je vindt het in al zijn films. Mijn werk is veel uiteenlopender, omdat ik een brede nieuwsgierigheid heb. Dat geldt ook voor onze filmliefde." Delpeut: "We groeiden uit elkaar toen Mart Olivier Assayas goed begon te vinden. Dat kan niet waar zijn, dacht ik, toen ik zijn films over hysterische jonge meisjes zag. Ik moet toegeven dat Assayas volwassener is geworden. Les destinées sentimentales vond ik prachtig." Dominicus: "Die vond ik nu juist weer minder."

Jos van der Burg

Honderd jaar western
Het Filmmuseum-programma Honderd jaar western bevat ruim dertig westerns, onderverdeeld in zes categorieën.
Klassiekers (Stagecoach, Red river, High noon, Shane, The searchers, Rio Bravo, Once upon a time in the West, Butch Cassidy and the Sundance Kid)
De stille western (The great train robbery, Straight shooting, The valley of hunted men plus zes compilatieprogramma’s)
Zingende cowboys (Gaucho serenade, Sioux City Sue, Home in Oklahoma, Sons of the pioneers)
Bud Boetticher (Decision at sundown, The tall T, Buchanan rides alone, Ride lonesome, Comanche Station)
Requiem voor het Wilde Westen (The professionals, The wild bunch, Monte Walsh, Pat Garrett and Billy the Kid, The shootist, Unforgiven)
Western zonder grenzen (Yojimbo, Capricorn one, Battle beyond the stars, The right stuff, El mariachi, Last man standing, Tears of the black tiger)

Honderd jaar western, 8 mei t/m 2 juli in het Filmmuseum, filmmuseum.nl