FRESA Y CHOCOLATE

De Muestra de Cine Cubano, waarover meer in het hart van deze krant, besteedt in het bijzonder aandacht aan de regisseur Tomás Gutiérrez Alea, die negen speelfilms op zijn naam heeft staan. Zijn meest recente film heet Fresa y chocolate en wordt ook los van het Cubaanse festival in de bioscoop uitgebracht.

Opmerkelijk is dat deze film, die in feite weinig goede woorden over heeft voor het regime, niet alleen bekroond werd op het veertiende Latijns-Amerikaanse Filmfestival in Havana, maar ook een enorm succes was op Cuba. Ballingen verwijten Alea dat de film te laat komt en politiek minder gewaagd is dan men in het buitenland geneigd is te denken. Cubanen omhelsden de film als een herkenbare, charmante zedenschets. Fresa y chocolate gaat over de relatie tussen twee mannen, een onderwerp dat op Cuba sowieso al erg gevoelig ligt. Diego is een homoseksuele kunstminnaar, David een revolutionair geschoolde student. Voorzichtig komen zij in de loop van de film nader tot elkaar.
De belangrijkste tegenstelling op het eiland in een notedop: zij die de revolutie blijven toejuichen tegenover hen die zich hier gedesillusioneerd van hebben afgekeerd. Voor de één betekent cultuur een optocht met veel vlaggen, voor de ander de intimiteit van de roman. Natuurlijk is het ietwat gechargeerd om de hogere cultuur helemaal in handen van een homo te leggen, maar dat is waar Alea voor gekozen heeft. Hij concentreert het drama op de vierkante meter met twee duidelijke partijen die een enorme kloof te overbruggen hebben. Hij weet de twee werelden goed gedoseerd tot elkaar te brengen zonder daarbij partij te kiezen of te beleren.
Tomás Gutiérrez Alea werd in 1928 op Cuba geboren en woont en werkt er nog steeds. Hij heeft dus recht van spreken. Hij bracht zijn jeugd door onder het ancien régime, stond aan de wieg van de revolutie en moet nu toezien hoe de oude idealen door de tijd worden ingehaald. Zijn filmscholing is Europees; in de vroege jaren vijftig was hij één van de gelukkigen die kon studeren aan het Centro Sperimentale di Cinematografia in Rome. Zijn engagement is dan ook typerend voor iemand die het neo-realisme als basis heeft. Het gaat hem om het individu en niet om het systeem. Tot begin jaren zestig maakte hij documentaires over de grote veranderingen op Cuba om zich vervolgens helemaal te richten op het maken van speelfilms.

Onweerstaanbaar
Het binnenhuisdrama van Alea doet denken aan Scola’s moderne klassieker Una giornata particolare. Ook daar zijn de twee hoofdpersonen lotgenoten, ondanks hun verschil in achtergrond. De buitenwereld, het onderdrukkende systeem heeft bezit genomen van de straat om zijn macht tot uitdrukking te brengen. Binnen de muren van het privé-vertrek heerst een machtsvacuüm waarin iedereen evenveel gelijk heeft. Daar wordt vlagvertoon onmiddellijk belachelijk.
Alea brengt nog een derde personage binnen het strijdtoneel: de door de wol geverfde buurvrouw Nancy, de vertrouwelinge van Diego. Zij vormt letterlijk de trait d’union tussen de twee mannen door David bijles in de liefde te geven. Zij is daar een expert in maar kan deze kennis en ervaring moeilijk kwijt in het bigotte marxistische wereldje waarin iedereen klaar staat de ander te verlinken. David staat voor zuiverheid en oprechtheid en is daarom onweerstaanbaar voor zowel Diego als Nancy. Die zuiverheid zit David ook in de weg om Diego te kunnen begrijpen.
Diego heeft het over Cubaanse schrijvers waar David ondanks zijn universitaire studie nog nooit van heeft gehoord heeft. Hij bezit oude boeken, onbegrijpelijke kunst en whisky die nergens te koop is. Genoeg dus om hem ogenblikkelijk aan te geven. David denkt daar inderdaad even over, maar is te gefascineerd om het ook werkelijk te doen. Een jaloerse medestudent die hij in vertrouwen heeft genomen drukt wel door, maar Diego weet net op tijd een uitreisvisum te krijgen en moet David bij Nancy achter laten, net als hij hem voor zich gewonnen heeft.

Achterafkamertje
Alea wint geen doekjes om hetgeen hij van de huidige stand van de Cubaanse revolutie vindt. Hij verkeert blijkbaar in een positie dat hij dat kan doen zonder daar problemen mee te krijgen en is daarmee mischien wel de stem die de Cubaanse zelfreflectie naar buiten moet brengen. Een hoopvol teken zou je zeggen, al is er in Fresa y chocolate weinig sprake van hoop. De film is mede geregisseerd door de vijftien jaar jongere Juan Carlos Tabío en het is verleidelijk te denken dat deze is toegevoegd om de politiek juiste lijn in de gaten te houden. Het zou interessant zijn te vernemen hoeveel gemor er over het eindresultaat is ontstaan en hoeveel dat afwijkt van het boek van Senel Paz dat als uitgangspunt diende.
Ik hou het er maar op dat het voor negentig procent Alea’s film is geworden: een in het neo-realisme gewortelde kijk op een samenleving die tevergeefs heeft geprobeerd de oude structuren af te schudden. Bij de oude klasse-indeling is een nieuwe groep gekomen, de partijleden die iedereen mogen corrigeren en aangeven. Kunstenaars zijn veroordeeld tot de vrijheid van het achterafkamertje, waar ze alles mogen doen. Zolang het volk er maar niet door verontrust wordt. Hetzelfde geldt voor de tot hypocrisie veroordeelde homoseksueel. De revolutie heeft aan de oude Spaanse macho-cultuur niets veranderd, integendeel zou je haast zeggen.
Vermakelijk is hoe Alea laat zien dat ook het katholicisme een soort achterkamertjesbestaan is gaan leiden, in de vorm van een lokaal aangepaste variant. Iedereen, de intellectueel en de gewone man heeft een huisaltaartje met zijn of haar favoriete heilige. Deze wordt geprezen of bestraffend toegesproken, al naar gelang de wensen werkelijkheid zijn geworden. "Als je niet doet wat ik zeg, gooi ik je weg!", roept Diego op een gegeven ogenblik uit. Zo moet je omgaan met de hoge heren. Zou Fidel hem al gezien hebben?

Eddy van der Meer