DE STILTE

Omdat de censors maar niet konden beslissen of de gevierde regisseur Mohsen Makhmalbaf zijn nieuwste filmproject in Iran mocht realiseren, is hij uitgeweken naar het buurland Tadzjikistan. Daar maakte hij De stilte, net als zijn eerdere film Gabbeh een poëtische meditatie over kleuren, geluiden en hoe die tot kunst worden.

Zien, voelen, proeven en niet te vergeten horen: de zintuigen zijn volop vertegenwoordigd in De stilte. Er valt in de nieuwste film van Mohsen Makhmalbaf te genieten van vele oogstrelende, kleurspetterende tableaus. Voor de hoofdpersoon van De stilte blijven de prachtige karmijnrode granaatappels, katoenvelden en bontgeschakeerde gewaden echter ongezien. Khorshid, een tienjarige jongetje dat met zijn moeder in een Tadzjikistaans dorpje woont, is blind. Hij gebruikt daarom zijn andere zintuigen.
Dagelijks voelt en proeft hij voor zijn moeder welk brood het verst is; verder wordt hij vooral gefascineerd door geluiden. Hij heeft een baantje bij een instrumentenmaker; daar stemt hij sazs, een soort sitarachtige snaarinstrumenten. Iedere dag brengt een meisje hem naar zijn werk. Tijdens de busreis is de aantrekkingskracht van de geluiden die hij om zich heen hoort zo groot, dat hij zijn oren moet dichtstoppen. Net als Odysseus door het geluid van de Sirenen verleid werd, zo wil Khorshid de geluiden volgen die zijn pad kruisen. Daardoor komt hij vaak te laat op werk, waardoor hij niet het geld kan verdienen waarmee zijn moeder de huur kan betalen.

Vijfde symfonie
Mohsen Makhmalbaf maakte enige tijd vooral films over het filmvak zelf, en de grens tussen fictie en werkelijkheid. In Salaam cinema (1994) bijvoorbeeld laat hij amateur-acteurs auditie doen, zonder dat ze weten dat hij er een verborgen agenda op nahoudt. Hij ging wel een film maken, maar de audities zelf waren het onderwerp ervan.
De stilte ligt echter meer in de lijn van Gabbeh (1995), een eerdere film van Makhmalbaf die in Nederland is uitgebracht. In zijn eigen land genoot hij toen overigens al lang een sterrenstatus. Met Gabbeh bracht Makhmalbaf een poëtische ode aan het tapijtvlechten en het leven van de Iraanse Gashgai-nomaden. In wezen kwam er in Gabbeh een gabbeh-tapijt tot leven; Makhmalbaf vlocht rond die kleurige afbeelding een ontroerend sprookje.
Voor De stilte heeft de regisseur opnieuw het scheppingsproces van een kunstwerk tot onderwerp gekozen. Ditmaal laat hij zien en horen hoe in het hoofd van het jongetje langzaam een muziekstuk ontstaat, en de Iraanse regisseur koos voor dit muziekstuk — heel verrassend — de Vijfde symfonie van Beethoven. Vier keer bonst de huisbaas op de deur van Khorshid en zijn moeder als hij hen maant om binnen vijf dagen de huur te betalen.
Die vier slagen, waarmee dus ook het muziekstuk van Beethoven begint, blijven in het hoofd van Khorsid nadreunen. Iedere ketelsmid die hij tegenkomt, moet in dat ritme met zijn hamer beuken. De stilte eindigt met een grootse uitvoering van De Vijfde, gespeeld op sazs en andere Arabische muziekinstrumenten. Weliswaar kunnen Khorshid en zijn moeder dankzij die dwaaltochten de huur niet op tijd betalen zodat zij uit hun huis gezet worden, maar intussen heeft hij wel een muziekstuk gecomponeerd — zo luidt de impliciete strekking van De stilte.

Misverstand
De stilte berust op een mooi gegeven, maar dat komt in de film niet zo goed uit de verf omdat het verhaal nogal geconstrueerd aandoet. Khorshid is niet zozeer betoverd door de klanken die hij hoort en volgt, maar lijkt soms eerder verward rond te dwalen. Bovendien zijn die vijf dagen echt te kort om de indruk te wekken dat het hele muziekstuk zich ontwikkelt. Tot vervelens toe blijft Khorshid op die eerste vier klanken drammen.
Ook bevat de film een aantal surrealistisch aandoende scènes die de poëzie van de film waarschijnlijk kracht bij moeten zetten, maar soms erg zweverig overkomen. Dan verlang je naar de onopgesmukte beelden uit Makhmalbafs eerdere films.
De stilte wordt voorafgegaan door Een school weggeblazen door de wind, een aardig filmpje dat Makhmalbaf in 1997 maakte over een school in een tent waar aan nomadenkinderen les gegeven wordt. Een oude man bezoekt zo’n school om nostalgische redenen, maar de onderwijzer verdenkt hem ervan dat hij een schoolinspecteur is. Vanwege dit geestige misverstand en de alledaagse (jeugdige) personages in dit documentaire-achtige filmpje komt Een school weggeblazen door de wind dichter in de buurt bij Makhmalbafs oudere werk. Het vormt dan ook een goed tegenwicht aan het over-estheticisme waar De stilte soms onder lijdt.

Pieter Bots