DE KEUKEN VAN KOK

In Nederland baart het opzien maar in Amerika is er al een kleine traditie in het met de camera langdurig achtervolgen van campagnevoerende politici. De keuken van Kok maakt duidelijk dat we in Nederland qua dramatiek en spanning niet kunnen tippen aan de Amerikaanse politiek.

Vraag nooit aan documentairemaker Niek Koppen (42) wat hij zelf vindt van de onderwerpen die hij filmt. Vorig jaar werd hij naar aanleiding van The hunt, die nauwgezet het fenomeen van de vossenjacht in Engeland vastlegt, tientallen malen naar zijn mening gevraagd over deze jachttraditie. Nukkig krabbelde Koppen meestal onder de vraag uit, met de opmerking dat zijn mening niet relevant was. Het ging hem om het zo volledig mogelijk in beeld brengen van zijn onderwerp. Koppen behoort, kortom, niet tot het soort documentaristen dat de wereld kond doet van hun hoogst persoonlijke visie op de samenleving, maar is een representant van de direct cinema, de filmstroming waarin de maker zichzelf onzichtbaar maakt. Daarin gaat het om het registreren van de werkelijkheid en niet om die in een vooropgezet kader te manipuleren. Frederick Wiseman en D.A. Pennebaker zijn er beroemd mee geworden.
Als inspiratiebron voor De keuken van Kok noemt Koppen Pennebakers The war room, dat onopgesmukt verslag doet van Clintons verkiezingscampagne in 1992. Enthousiast over deze film, wilde Koppen iets soortgelijks doen in Nederland. Na veel vijven en zessen — Kok wilde aanvankelijk niet — stemde de PvdA in met zijn verzoek om hun campagne voor de Tweede-Kamerverkiezingen van mei dit jaar van binnenuit te verfilmen. Koppen komt de eer toe dat hij de eerste filmmaker is die met zijn camera tijdens verkiezingen tot de campagneburelen van een Nederlandse politieke partij wist door te dringen. Dat is geen geringe prestatie als wordt beseft dat de Nederlandse politieke partijen een even grote hekel hebben aan openbaarheid als een pyromaan aan water. Tussen 4 maart, de gemeenteraadsverkiezingen, en 6 mei, de Tweede-Kamerverkiezingen, draaide Koppen zestig uur materiaal. In wat een helse montageperiode moet zijn geweest heeft dat geresulteerd in het twee uur durende De keuken van Kok.

Kantoorlol
Politieke partijen die tijdens de verkiezingscampagne een camera toelaten in hun zenuwcentrum, doen dat niet uit liefde voor de waarheid, maar hopen daarmee publicitair te scoren. Een filmmaker die een partijgebouw binnengaat loopt dan ook op dun ijs. Zijn streven om de onopgesmukte waarheid vast te leggen staat op gespannen voet met het partijbelang. Altijd ligt het gevaar op de loer dat hij een verlengstuk wordt van de partijpolitieke pr-machine. In De keuken van Kok is het duel tussen partij en filmmaker geëindigd in een gelijkspel. Koppen is een heel eind in de PvdA doorgedrongen, maar zijn film wekt zelden de indruk dat we werkelijk tot het machtscentrum doordringen. Dat valt Koppen overigens nauwelijks aan te rekenen, want in politieke partijen worden veel beslissingen nu eenmaal in achterafkamertjes of na telefonisch overleg genomen. Uiteraard was Koppen met zijn camera niet aanwezig bij dit gekonkel, door campagne-adviseur Felix Rottenberg vorige maand in deze krant betiteld als ‘stille strategie’. Koppens toegang beperkte zich voornamelijk tot het dagelijkse campagne-overleg op het partijbureau. Dat levert veel amusante beelden op van vrolijke twintigers en dertigers, die met elkaar veel kantoorlol hebben, maar we worden weinig wijzer over de strategische beslissingen die aan hun werk ten grondslag liggen. Koppen is doorgedrongen tot de gezellige keuken van Kok, maar niet tot zijn eetkamer, waar de fundamentele beslissingen werden genomen. Het zal geen toeval zijn dat de paar keer dat Koppen op het Catshuis is, de interessantste beelden opleveren. De manier waarop Kok het interne hypotheekrelletje — Rick van der Ploeg, daarin later bijgevallen door Karin Adelmund, stelde de aftrek van hypotheekrente voorzichtig aan de orde — probeert te sussen, levert een goed inzicht op in hoe hij de PvdA leidt: als een dwingende vader die zijn harde handen zolang mogelijk achter zijn rug houdt.

Minzame Kok
Hoewel Kok de meeste twijfels had over het binnenlaten van Koppen, kan hij achteraf meer dan tevreden zijn. De film bevestigt zijn imago van sobere, traditionele Nederlander, die niet van gezeur houdt. Dat hij op computergebied een volstrekte analfabeet is, die woorden als cursor en muis moet worden uitgelegd, werkt niet tegen hem, maar roept eerder vertedering op: "Kijk onze ouderwetse papa eens klungelen met de moderne tijd." De oplettende kijker zal de tegenstelling echter niet ontgaan dat de o zo gewone Kok zich tussen gewone Nederlanders helemaal niet op zijn gemak voelt. Het zich tijdens de campagne op straat tussen mensen begeven is hem duidelijk een gruwel. Een bezoekje aan een camping lijkt hem als kampeerder nog wel wat, maar voor het overige voelt Kok zich een stuk beter op zijn gemak als hij topindustriëlen ontvangt. Heel aardig schetst de film ook Koks relatie met zijn vrouw Rita, die hij geregeld als een soort informele adviseur raadpleegt. De mooiste beelden zitten aan het einde van de film als Kok in een hotelkamer met een paar campagneleden en zijn vrouw de verkiezingsuitslag afwacht. Als duidelijk is dat de PvdA de verkiezingen heeft gewonnen, valt men elkaar niet in de armen en knallen er geen champagnekurken, maar horen we een minzame Kok opmerken: "Ik geloof dat we wel tevreden kunnen zijn", gevolgd door: "Rita, wat zal ik straks zeggen?" Als waar is dat elk volk de minister-president krijgt die het verdient, hoeven we niet bang te zijn dat Nederland feestend ten onder gaat.

Jos van der Burg

International Documentary Filmfestival Amsterdam (IDFA) vindt plaats van 25 november tot en met 3 december in City, De Balie en Filmmuseum. Informatie en reserveringen: 020-6261939.

De campagneleiders
Het is bijna cabaret

Tijdens de vertoning van de film moeten ze geregeld lachen. Hans Schripsema en Ewout Cassee waren tijdens de Tweede-Kamerverkiezingen dit jaar respectievelijk campagneleider voor het CDA en D66, de twee grote verliezers van de verkiezingen. Ze zien veel ‘herkenbare momenten’ in De keuken van Kok, maar missen de belangrijke zaken.

Voor Amerikaanse toestanden hoeven we in de Nederlandse verkiezingscampagnes (nog) niet bang te zijn. Wie denkt dat Nederlandse politieke partijen hun campagnes laten leiden door gewiekste reclamejongens, heeft het mis. Hans Schripsema is in het dagelijkse leven directeur van een ziekenhuis in Arnhem. Daarvoor was hij onder meer directeur van een bedrijfsvereniging en directeur van postorderbedrijf Wehkamp. Ewout Cassee is directeur van een ambulancedienst. Beiden zijn politiek overigens goed ingevoerd: Schripsema was tien jaar fractievoorzitter van het CDA in Zwolle en Ewout Cassee maakte in het begin van de jaren tachtig deel uit van het dagelijks bestuur van D66.
Wat ze van de film vinden? Schripsema: "Als campagneleider vind ik het leuk dat de film zoveel herkenbare momenten bevat. De spanning tussen Kok en Adelmund, de verschillende opvattingen in de partij over de te volgen koers en de overheersende rol van de partijleider, dat zijn zaken die in elke partij spelen. Dat hadden jullie toch ook, Ewout?" Lachend voegt hij eraan toe dat de film hem deed denken aan Haanstra’s Fanfare. Cassee: "Dat hoge Fanfare-gehalte zie ik ook. Vooral in die scène waarin Kok ergens midden in een polder arriveert en er een fanfare-orkest te vroeg begint te spelen, waarna een heftig zwaaiende man het orkest probeert te laten stoppen. Dat is bijna cabaret."

Sjabloons
De keuken van Kok als een nieuwe Fanfare: het zal niet Koppens doel zijn geweest. Veel meer zien de twee ex-campagneleiders echter niet in de film. Beiden menen dat in de film het belangrijkste niet te zien is. Cassee: "We zien geen strategische afwegingen. Je maakt mij niet wijs dat de top van de PvdA niet heeft nagedacht over hoe ze de andere partijen zou benaderen. In elke partij wordt daar uitvoerig over nagedacht, maar we krijgen het niet te zien. Koppen had duidelijk geen toegang tot Kok als er strategische beslissingen werden genomen. Dat verbaast me trouwens niet, want in elke partij heb je een formeel en informeel circuit. In dat laatste worden de belangrijke beslissingen genomen." Schripsema is het met hem eens: "We zien veel sfeerschetsen, maar te weinig inhoudelijke momenten. Nee, ik kan me niet voorstellen dat de film een succes wordt. Er zit te weinig spanning in. Ik zou er een verbindend element in aangebracht hebben." Cassee: "De film toont het dagelijkse campagnewerk nadat de strategische keuzes waren gemaakt. Dat levert veel sjabloons op. Eigenlijk zien we steeds hetzelfde en dan is twee uur een hele zit."
Wat volgens beiden de film wel toont is dat Kok de regie van de campagne strak in handen had. Schripsema: "Kok had een goed overzicht en beheerste de campagne uitstekend. Daar moet wel bij worden opgemerkt dat de PvdA het ook niet moeilijk had. De mensen waren tevreden over Paars I, zodat de PvdA kon inzetten op consolidatie. Cassee: "De PvdA had een heel doorzichtig en voor de hand liggend concept." Schripsema: "Kok heeft de kans om zich als staatsman te profileren uitstekend benut. Bij ons lag dat anders. Wij hadden veel eerder het conflict over het lijsttrekkerschap moeten beslissen. Jaap de Hoop Scheffer werd pas op 25 maart als lijsttrekker aangewezen. We zaten dus met een relatief onbekende lijsttrekker. Als ik een hockeywedstrijd moet spelen met iemand die een goede basketballer is, dan kan ik de wedstrijd niet winnen."

Gooi- en smijtwerk
Als D66 en het CDA hadden gewild, hadden we nu ook documentaires kunnen zien over de manier waarop zij campagne voerden. Beide partijen wezen het verzoek van de NPS/VARA-documentairerubriek Zembla echter van de hand. Cassee: "Wij zagen er voor de partij geen voordeel in en we waren bang dat door de aanwezigheid van een camera het informele circuit versterkt zou worden. Dat zie je ook in De keuken van Kok gebeuren. Kok zegt op een gegeven moment dat hij de naam niet zal noemen van iemand die in de campagne de partijlijn doorkruist heeft. Vervolgens zie je het campagneteam beschaafd discussiëren. Je denkt toch niet dat het er zo aan toeging? Als er bij ons een kikker uit de kruiwagen sprong, dan werd er ’s morgens aan de tafel stevig gevloekt. Bij de PvdA zal dat niet anders zijn gegaan, maar men was zich duidelijk bewust van de camera."
Wat de De keuken van Kok volgens beiden ook duidelijk maakt, is het gebrek aan inhoudelijke thema’s in de campagne. Schripsema: "De PvdA en de VVD wilden geen inhoudelijke campagne en daardoor werd het voor andere partijen moeilijk om discussie over issues te krijgen." Cassee beschuldigt ook de media. "Men was vooral gefocust op het gooi- en smijtwerk van de lijsttrekkers, de rellen en potentiële rellen. Als wij een inhoudelijke avond hadden dan kwamen de media voor vier ‘soundbites’ van Borst en pakten vervolgens hun spullen weer in, om daarna te zeggen dat de campagne nergens over ging. Ik vind dat de media de hand eens in eigen boezem moeten steken als ze het hebben over oppervlakkige campagnes."
Wat de beiden heren van Kok vinden? Schripsema: "Wat ik goed vind is dat hij redelijk authentiek is." Cassee: "Hij laat zich niets aanpraten, hij is zichzelf en dat is uiteindelijk het beste, de enige manier om op de been te blijven.

JvdB