BEYOND THE ROCKS

Schitterende smartlappen en vreemde brokstukken zijn te zien op de Filmmuseum Biënnale in Amsterdam, met Rudolph Valentino en Gloria Swanson in het verloren gewaande Beyond the rocks, en mooie montage-geografie van filmer/kunstenaar Henri Plaat.

Anderhalf jaar geleden werd het laatste, ontbrekende deel van Beyond the rocks (1922) teruggevonden in de archieven van het Filmmuseum, en werd begonnen met de restauratie van de verloren gewaande film. De schitterende smartlap met Hollywoodsterren Rudolph Valentino en Gloria Swanson is nu klaar voor zijn tweede wereldpremière. Met zijn geruchtmakende vondst mag het Filmmuseum zelfs naar het Filmfestival van Cannes.
Beyond the rocks werd onder de Nederlandse titel Gouden boeien, en met Nederlandse tussentitels (‘Spel van opofferende liefde in zes afdeelingen’) teruggevonden in het archief van het Filmmuseum. Precies een jaar geleden, in april 2004, werd de vondst officieel bekend gemaakt. Het leverde voorpaginanieuws op: ‘Verloren Valentino duikt op in Filmmuseum’. Tijdens de digitale restauratie door Giovanna Fossati werd besloten de ‘Hollandsche’ tussentitels te handhaven, en de film te voorzien van Engelse ondertitels. Bij de opening van de Filmmuseum Biënnale en de grote première van Beyond the rocks in het Amsterdamse Tuschinski-theater zullen Valentino en Swanson dus via originele titelkaarten, gespeld in archaïsch Nederlands, weer met elkaar converseren. Anders is het als de film in mei de landsgrenzen over gaat. Dan worden de Nederlandse tussentitels weer gewoon vervangen door Engelse. De presentatie van Beyond the rocks in het programma ‘Cannes Classics’ is redelijk spectaculair. De sectie werd een paar jaar geleden in het leven geroepen om via spiksplinternieuwe kopieën van klassiekers onze filmerfenis onder de aandacht te brengen. Een van de films die vorig jaar in dat programma figureerde was Sam Fullers legendarische oorlogsfilm The big red one.
Waar het allemaal om te doen is, is zonneklaar. Hoofdrolspelers Rudolph Valentino (1895-1926) en Gloria Swanson (1897-1983) behoren tot het Hollywood-pantheon. De twee acteurs verwierven faam in de periode van de zwijgende film en Beyond the rocks is de enige film waarin ze samen optraden. Driekwart eeuw werd de film verloren gewaand, totdat in Nederland de grote filmarcheologische vondst werd gedaan. Rudolph Valentino en Gloria Swanson herrezen uit de dood.

Avances
Beyond the rocks is het mooist met dat spookverhaal in gedachten. De film drukt je onherroepelijk met je neus op de vergankelijkheid, vooral omdat het verval niet helemaal werd weggepoetst. De beschadigingen in het oude en zeer gevoelige nitraat verschaffen de film op zeker moment zelfs een extra dramatische lading. We bevinden ons ergens voor de kust van Engeland, in het graafschap Dorset. Gloria Swanson is een wat pummelig meisje dat uit een bootje valt, en gered wordt door knappe, jonge edelman Rudolph Valentino. De flirtige blikken over en weer duiden onmiddellijk op een opbloeiende liefde, maar Swanson zal als jongste telg van een verarmde familie in moeten gaan op de avances van een oudere miljonair. Een tragisch gegeven. En juist op het moment dat het kersverse huwelijkspaar per trein naar de Alpen vertrekt, om de wittebroodsweken in de sneeuw door te brengen, beginnen de beschadigingen op te spelen. De trein verdwijnt in een donkere tunnel en het is alsof het hels flikkerende filmmateriaal zélf commentaar levert op het drama. De geheel oranje getinte kopie, die ergens halverwege een enkele blauw getinte scène bevat, geeft het drama daarbij een continu warme gloed, alsof alle scènes bij dramatisch avondrood werden opgenomen.

Bergtoppen
Beyond the rocks vervolgt zijn weg als een vorstelijk melodrama waarin de 27-jarige Valentino en de 25-jarige Swanson elkaar als onmogelijke geliefden zullen blijven ontmoeten. Grote vragende ogen en geparfumeerde zakdoekjes doen hun werk. Als in een James Bond-film avant la lettre zoeft het gezelschap daarbij over de aardbol: van Dorset, naar de Alpen, naar Parijs, naar Versailles, naar Londen, naar de Noord-Afrikaanse woestijn. Spannende scènes op besneeuwde, bordkartonnen bergtoppen en in het hete woestijnzand worden door regisseur Sam Wood afgewisseld met inkijkjes in de glitter & glamour van het aristocratische leventje. Verrassend en ontroerend is het slot waarin de oudere miljonair zichzelf opoffert ten behoeve van de jonge geliefden. Geen clichématige wraakactie van een jaloerse echtgenoot met vernauwd blikveld, maar een drama dat eindigt met een verfrissend onzelfzuchtig en aangrijpend gebaar van naastenliefde.
Henny Vrienten componeerde er een passend lyrische soundtrack bij, waarbij invloeden doorklinken van onder meer Engelse traditionals en Arabische muziek. Opvallend zijn de omgevingsgeluiden die in de score werden verwerkt, en die het verhaal aanzienlijk verlevendigen. Zachtjes op de achtergrond klinkt het starten van een auto, het kraken van een deur. Er is geroezemoes en hoefgetrappel. Stil is deze stille film niet meer. Maar dat weten Valentino en Swanson niet. Ze spreken met hun ogen. Van links naar rechts, van boven naar beneden. Valentino en Swanson, meesters van de schalkse blik.

Belinda van de Graaf

Beyond the rocks is de openingsfilm van de Filmmuseum Biënnale die van 5 t/m 10 april plaats vindt in Amsterdam. Zie voor het volledige programma: filmmuseum.nl.

Henri Plaat

Overal en nergens

A fleeting dream

Het werk van de Nederlandse kunstenaar Henri Plaat lijkt surrealistisch, maar achter de vreemde brokstukken die hij filmt moet je niets zoeken. Weldadig is het gebrek aan oorzaak en gevolg, zo valt te zien in een omvangrijk programma rond zijn films en kunstwerken tijdens de Filmmuseum Biënnale.
Een mens is geneigd twee achter elkaar gemonteerde beelden onmiddellijk met elkaar in verband te brengen. De Russische regisseur Lev Kuleshov deed in 1923 een experiment. Hij plaatste in een korte film steeds hetzelfde shot van een acteur met een neutrale gezichtsuitdrukking voor steeds wisselende beelden: een kop soep, een huilende vrouw, enzovoort. De toeschouwers dachten allemaal dat de acteur zich met de voorwerpen en mensen in dezelfde ruimte bevond en dat hij steeds een andere gelaatsuitdrukking had.
Henri Plaat (1936) trekt zich niets aan van dit invulgedrag van de hersenen. Hij filmt onnadrukkelijk de mooiste beelden, plaatst ze zonder noodzaak achter elkaar en laat het daarbij. Wij hoeven ze niet aan elkaar te koppelen, we hoeven alleen te kijken. Kon je dat maar net zo goed als Plaat.
Een ander experiment van Lev Kuleshov was de montage-geografie: door middel van montage werden verschillende locaties gecombineerd tot een nieuwe plaats. Hier doet Plaat wel driftig aan mee. In één korte film komen opnames voor van rivieren in Griekenland, vulkanen op IJsland en zandvlaktes in Azië. Plaat is overal en nergens.
Schrijver K. Schippers, verklaard liefhebber van Plaats fragmentarische films, noemde zijn werk al eens "het niet samen te vatten verhaalloze". Het zijn aanlopen tot een voorval. Daarom zes Plaat-momenten, in willekeurige volgorde:

Ansichtkaarten
Bijna geen film van Plaat zonder tango of rumba erin. In Prestcold worden onweersgeluiden verdreven door Zuid-Amerikaanse pianoflarden. In Madame Ivonne zien we alleen de benen van een tangodansend paar in Buenos Aires; hun bovenlijf valt buiten beeld. Ook prentbriefkaarten passen perfect in de films van Plaat: de melancholie die er uit vergeelde kaarten spreekt, de ouderwetse krulhandschriften, de idyllische foto’s van berglandschappen en schone steden. In Postcards (1973) komen er heel wat voorbij. Maar niet alleen ansichtkaarten zijn in Plaats films een bericht uit het verleden, ook SS-uniformen, een wenende vrouw bij het graf van Chopin, verbrokkelde gebouwen.

Borsthaar
Plaats personages dragen geen badjas maar een peignoir, ze zitten niet op een stoel maar in een fauteuil. Deftig zijn ze, met gehandschoende vingers en hoeden op, omringd door fotoboeken en kristal. Jongens hebben nog ouderwetse korte broeken aan. Men kijkt naar paardenraces. Maar dan verandert de situatie: de hoeden worden geshowd vanuit een putdeksel in Warschau, en plots steekt er borsthaar onder het jurkje uit: grote kans dat het Plaat zelf is, verkleed als vrouw.

Schoenen
Een lege koelkast. Een vrouw tilt haar benen op om haar hooggehakte zomerschoenen in het vriesvak te leggen. Waarom doet er niet toe. In zijn film Other thoughts 2 houdt Plaat ook al twee schoenen in zijn hand. In het boek mmý zei hij hierover: "Ik vond die schoenen zo prachtig van vorm, dus die moesten ook even in beeld. Ze waren heel oud. Ik had ze zo mooi gepoetst."

Afgebladderd
Voor Spurs of tango, bekroond met een Gouden Kalf, heeft Plaat talloze opnames van verweerde muren verzameld op zijn reizen door Peru, Colombia, Bolivia, Uruguay en Argentinië. Achter het pleisterwerk komt van alles tevoorschijn. Brokstukken zoals zijn films zelf, met een schijn van diepgang want de beelden zijn wat ze zijn. Plaat maakte ook een aantal reisfilms in Marokko, India, Cuba. Zoomen of de camera bewegen doet Plaat bijna niet. Hij filmt vanaf statief en neemt een paar passen afstand.

Garbo en Hitler
In de jaren ’80 stuurden kunstenaars Oey Tsjeng Sit, Ed Dukkers en Plaat elkaar wekelijks een collage van fotofragmenten uit kranten en tijdschriften. De ontvanger moest die dan afmaken. In komische filmcollages heeft Plaat eerder Adolf Hitler voor gek gezet (Hitler, stay away from my door, zijn eerste korte film uit 1968) en een foto van Marlène Dietrich besmeurd met eidooier, krenten en poedersuiker. Greta Garbo en Eva Braun zijn ‘guest stars’ in The strange but unknown star. "I wanna be loved by you", wordt er gezongen. In Now that you’re gone wordt een ander icoon, Mickey Mouse, vrolijk voortgetrokken aan een touwtje.

Neus op raam
In El niño perverso y el tio drukt een jongen zijn neus plat tegen het raam om beter naar buiten te kijken. Die jongen had Plaat zelf kunnen zijn. De condens die ontstaat op het glas zijn z’n films.

Mariska Graveland

Cinema Henri Plaat is vanaf 6 april te zien in het Filmmuseum, Amsterdam (020-5891400). De Filmbank laat een selectie circuleren in de filmtheaters. De tentoonstelling ‘Het gewicht van een droom’ is te zien van 7 april t/m 11 mei in het Filmmuseum. De tentoonstelling ‘Godinnen’ is te zien in SBK in Amsterdam.