Op ooghoogte – 15 januari 2015

Filmmaker en criticus Mark Cousins (The Story of Film en A Story of Children and Film) schrijft maandelijks over films en beeldassociaties. Deze maand over: het koninkrijk van de maan.

In de Europese schilderkunst kennen we de Italiaanse Renaissance, waarin de schilderijen vol kleur, en — veelal Venetiaans — licht zijn; en we hebben de noordelijke Renaissance, waarin de schilderijen vaak donkerder zijn, schaduwrijker. Het koninkrijk van de zon en het koninkrijk van de maan.
Bestaat er een vergelijkbaar onderscheid in films? De twee grootste filmindustrieën ter wereld, Hollywood en Bollywood, zijn plekken vol zonlicht (Californië en Mumbai) en hun films zijn over het algemeen zonnig. Na de Tweede Wereldoorlog verduisterde de film noir de Amerikaanse film natuurlijk, zowel visueel als moreel, en Los Angeles veranderde in een nachtelijke, droom­achtige plek vol klikkende stilettohakken, geweervuur en de geur van gardenia’s. En na de jaren dertig, maar met name nadat de teloorgang door de censuur van de Hays Code had ingezet, trokken horrorfilms een sluier over de zon om de wereld angstaanjagender te maken.
Film noir en horror werden de toonaangevende genres van de nacht, maar er zijn vele andere cinematografische nachttijden. Kijk maar eens naar bovenstaand beeld uit Carl Theodor Dreyers Deense meesterwerk Vredens dag (Day of Wrath, 1943). Geen zonlicht te zien. Dit is een zwarte ruimte waarin licht ertoe doet, net zoals de eerste Amerikaanse films van Thomas Edison vaak in zwarte dozen werden gefilmd. Als je het licht in de cinema wilt beheersen, dan moet je het eerst verwijderen, net zoals Dreyer en zijn cameraman Karl Andersson hier hebben gedaan. Waar zijn de lampen? De één bevindt zich tussen de man en de muur, de andere achter het hoofd van de vrouw.
Je hoeft niet lang naar dit beeld te kijken voordat je gedachten weer teruggaan naar de schilderkunst en in het bijzonder naar Rembrandt. De vrouw ziet er zelfs een beetje uit als een van de late zelfportretten van de schilder, haar lage plek in het kamer herinnert aan de stemmige donkere ruimtes boven de hoofden van de mensen in Rembrandts grotere doeken. Noem dit maancinema als je wilt, en plotseling blijkt er veel meer van te bestaan — Murnau, Stroheim, Sokoerov in Rusland, Naruse in Japan, Bela Tarr, Francis Ford Coppola, de Hongaar Gyorgy Feher, Aki Kaurismäki. Film noir is misdaadfilm en horror zijn misdaden die worden uitgevoerd, maar maanfilms hoeven niet op dood of geweld te focussen. Het zijn films die wegvaren van de zon, z’n schittering en z’n uitzonderlijke helderheid, z’n grootsheid en openheid. Ze hebben een andere sensibiliteit. Ze zijn meer noordelijk.
En ze zijn geweldig op zomerdagen.

Mark Cousins | twitter @markcousinsfilm