FilmThuis – 3 maart 2011

Louis van Gasteren-box
Greep uit immens oeuvre

Een nieuwe dvd-box in de reeks Dutch Documentary Collection toont een greep uit het werk van Louis van Gasteren. De films zijn geweldig, maar iets meer duiding had de box wel mogen bieden.

Het moet nogal een uitdaging zijn geweest: het immense oeuvre van filmmaker Louis van Gasteren reduceren tot één kleine boxset; een leven film op vier schijfjes. Precies 55 jaar zit er tussen Van Gasterens regiedebuut railplan ’68 (1954) en zijn laatst voltooide project, overstag (2009). Beiden zijn aanwezig op de nieuwe uitgave van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, plus een bescheiden greep uit de ruim tachtig korte en lange films die Van Gasteren in de tussenliggende jaren maakte.
Een dikke veertig uur film produceerde hij in totaal, zo leert een snelle optelsom op basis van de filmografie op Van Gasterens eigen website. Daarvan zijn 696 minuten in deze box verzameld — nog geen derde dus van het totale werk. Onvermijdelijke verdwijnen daarbij belangrijke dingen naar de achtergrond; van Van Gasterens fascinatie met mens en cultuur van het eiland Sardinië, waar hij in de jaren zeventig en tachtig een kleine reeks films over maakte, is bijvoorbeeld slechts zijdelings iets opgenomen. Maar al met al geeft deze nieuwe box — de vierde uitgave in de reeks Dutch Documentary Collection, nadat eerder Herman van der Horst, John Appel en Hans Heijnen in de schijnwerpers stonden — een scherp beeld van de stijl en de onderwerpen die hem interesseren.

Provo’s en politie
De ‘seismograaf van zijn tijd’ wordt Van Gasteren in de bijgeleverde teksten bij herhaling genoemd. De typering is van journalist H.J.A. Hofland, een vriend van de filmmaker, en wordt zowel op de rug van het doosje als in het begeleidende boekje door historicus Jan Willem Regenhardt aangehaald. Dat boekje is overigens een lichte teleurstelling: de hoogtepunten van Van Gasterens leven en carrière komen voorbij, maar van een grotere duiding is te weinig sprake, zoals die duiding ook bij de gemaakte selectie van films ontbreekt.
Zeker in de beginjaren van Van Gasterens carrière als filmmaker is dat zeker niet misplaatst: in de jaren vijftig en vroege jaren zestig richtte hij zijn camera op de noeste arbeid van de wederopbouw, zichtbaar op de eerste schijf in de set met als thema Filmmaker als Geschiedschrijver. Van Gasterens korte regiedebuut railplan ’68 hoort daar bij, en ook een nieuw dorp op nieuw land over het dorp Nagele dat in de pas drooggelegde Noordoostpolder uit de grond werd gestampt.
Schijf twee draait om The Sixties. Ook in die jaren zat Van Gasteren dicht op de Amsterdamse actualiteit, waar provo’s en politie regelmatig slaags raakten. De kortfilm omdat mijn fiets daar stond (1966) was niet alleen een registratie van een van die oproertjes, maar werd ook zelf een actor in de strijd.
De typering van Hofland snijdt echter aan twee kanten: Van Gasteren is ‘seismograaf van zijn tijd’, maar ‘zijn tijd’ ligt toch voornamelijk in die eerste decennia na de oorlog. Vanaf de jaren tachtig gaat Van Gasteren vaker en vaker terugblikken op die jaren, bijvoorbeeld door de reeks Allemaal rebellen en in de lange film hans het leven voor de dood, die in 1983 (mede dankzij een organisatorische kronkel) een Gouden Kalf voor beste film won. Dat Van Gasteren inmiddels werkt aan een nieuwe film over het dorpje Nagele, is wat dat betreft tekenend. Het zou de cirkel rond maken.

Joost Broeren

Louis van Gasteren-box (Louis van Gasteren, Nederland, 1954-2009, Beeld en Geluid)

Release top-5
Ook deze film komen in maart uit op dvd.

GIGANTE (Adrián Biniez)
‘Net als andere films die ons uit Uruguay bereikten blinkt ook gigante uit door een laconiek soort minimalisme dat toch niet overdreven de aandacht op zichzelf vestigt. Zou er zoiets als een Uruguayaanse school bestaan?’ (Leo Bankersen, FK314)

ANOTHER YEAR (Mike Leigh)
‘De grote kracht van another year is dezelfde kracht die Leigh altijd toont: drama wringen uit de kleine, dagelijkse gebeurtenissen van schijnbaar echte levens. Dat zit vooral in de minieme details aan de zijlijnen van de film.’ (Joost Broeren, FK326)

ARMADILLO (Janus Metz Pedersen)
‘Het opzienbarende van armadillo is dat het de verre oorlog in Afghanistan laat zien als een strijd tegen barbarij waar ook de Deense soldaten aan ten prooi vallen. De film maakt de verwarrende oorlogsdynamiek inzichtelijk, met dito onrustige camera.’ (Mariska Graveland, FK328)

R U THERE (David Verbeek)
‘Verbeek weet eindelijk de afstand tot de kijker te overbruggen. Een overwinning op zichzelf, op zijn al te cerebrale benadering van cinema. Daardoor komt het filmische sleutelmoment waarin inhoud en vorm volledig samenvallen er nu wél.’ (Niels Bakker, FK322)

SCOTT PILGRIM VS. THE WORLD (Edgar Wright)
‘Edgar Wrights stripverfilming heeft misschien niets fundamenteel nieuws te zeggen over tienerliefde, maar hoe het gezegd wordt is volstrekt uniek: een hyperkinetische cocktail van tiener-romcom, oldskool videogames en punkpopmusical.’ (Joost Broeren, FK327)

Onderhuids
APAN (Jesper Ganslandt, Zweden, 2009, Filmfreaks)
Dat er iets grondig mis is, is al in de eerste minuten van apan (‘aap’) duidelijk. Krister (Olle Sarri) wordt wakker op een hem vreemde badkamervloer, bedekt met bloed. En aangezien hij nergens verwond is, zal het niet zijn eigen bloed zijn. Toch duurt het nog zeker een half uur voordat regisseur Jesper Ganslandt een tipje van de sluier oplicht over wat er voorafging, en zal de exacte toedracht tot het eind van de film toe in nevelen gehuld blijven.
Dat plotverloop zal ik hier dus verder ook niet weggeven, maar eigenlijk draait het daar in apan helemaal niet om. Het gaat Ganslandt veel meer om het invoelbaar maken van Kristers vertwijfeling en ingehouden agressie. We volgen hem een dag lang; een dag waarin hij na zijn bloederig ontwaken probeert de normale draad van zijn leven op te pakken. Hij haalt zijn auto op uit de garage — waar hij de adviezen van de monteur over het vervangen van zijn remmen negeert. Hij gaat naar z’n werk als rijinstructeur — waar hij een leerling om niets uitkaffert. Hij speelt een potje tennis — waarna hij onder de douche om onduidelijke redenen ruzie krijgt met twee jongere spelers. En pas dan keert hij terug naar huis, waar de gebeurtenis van de vorige dag die hij hardnekkig probeert te ontlopen genadeloos op hem wacht.
Ganslandt brengt het geheel indringend en effectief in beeld, met lange takes waarin hij acteur Sarri (die naar verluidt vooraf geen scenario te lezen kreeg en tijdens de chronologische opnamen slechts per scène hoorde wat er ging gebeuren) dicht op de huid blijft zitten. Daardoor word je als kijker gedwongen mee te leven met deze gesloten, zwijgzame figuur, duidelijk op de vlucht voor de consequenties van zijn daden. Dat is geen prettige zit, en veel langer dan de spaarzame 82 minuten die de film duurt zou de onderhuidse spanning van apan waarschijnlijk niet moeten duren. Maar op zijn huidige lengte is de film perfect in zijn effectiviteit.
JB

Bescheiden
CYRUS (Jay & Mark Duplass, Amerika, 2010, Fox Home Entertainment)
Het is moeilijk een grotere tegenstelling te bedenken dan die tussen de twee stellen broers die betrokken zijn bij de komedie cyrus. De film werd geschreven en geregisseerd door Jay en Mark Duplass, centrale figuren in de zowel filmisch als thematisch bescheiden mumblecore-beweging die met deze film hun eerste grote(re) studioproject maken. En de film is ‘executive produced’ door de Britse broers Ridley en Tony Scott, epigonen van de bombastische spierballenstijl en de Amerikaanse actiefilm van het type niet-lullen-maar-opblazen. Je vraagt je af of de vier ooit in één ruimte hebben gezeten om het over deze prettig-vreemde komedie te hebben, en wat daar dan gezegd is.
Of nu ja, komedie — dat valt eigenlijk wel mee. Al lijkt het er op voorhand wel op. Hoofdrolspelers John C. Reilly en Jonah Hill maakten de afgelopen jaren vooral furore in het lach-of-ik-schiet circuit rond producent Judd Apatow en acteur Will Ferrell. En de plot heeft ook een hoog high concept comedy-gehalte: de recentelijk gescheiden John (Reilly) ontmoet op een feestje de vrouw van zijn dromen (Marisa Tomei), maar moet vervolgens zien om te gaan met haar volwassen maar thuiswonende zoon Cyrus (Hill). Hij is “sort of best friends” met zijn moeder, wat in praktijk neerkomt op een overdreven aanhankelijkheid, bezitterigheid en voor de gemiddelde buitenstaander ongepaste gezamenlijke tijd in de badkamer.
En, toegegeven, het levert enkele zeer grappige momenten op. Maar het is toch vooral humor van het zwartere soort. Op het feestje waar John uiteindelijk Molly zal ontmoeten, loopt hij eerste tien minuten schermtijd met zijn ziel onder zijn arm. “Uiteindelijk ga ik hier ook wel gesprekken hebben, hoor,” houdt hij een ongeïnteresseerd meisje en zichzelf voor. Dat soort grappen. Maar uiteindelijk is cyrus een verrassend serieuze film, die het high concept dat eraan ten grondslag ligt tegen het licht houdt, en daarmee bij vlagen zelfs een lichtvoetig commentaar op dit soort komedies wordt.
JB

Top-10 Import-dvd’s

LA SIGNORA SENZA CAMELIE
In Antonioni’s tweedeling zien we de typische hoofdpersoon van de regisseur in ontwikkeling: de subtiel leidende vrouw, die criticus Andrew Sarris ooit deed spreken over ‘Antoniennui’. In dit geval is dat actrice Clara die het wil maken in Rome. (Michelangelo Antonioni, Italië, 1953, Eureka/Masters of Cinema, regio 2)

I VINTI
Meer Antonioni, ditmaal uit de VS: drie korte verhalen over bourgeois-jeugd die aan het moorden slaat in Frankrijk, Italië en Engeland. Het laatste segment is een duidelijke voorloper van Antonioni’s latere meesterwerk blowup. (Michelangelo Antonioni, Italië/Frankrijk, 1953, Raro Video, regio 1)

OVER YOUR CITIES GRASS WILL GROW
Documentairemaakster Sophie Fiennes (de zus van) is vooral bekend van de driedelige reeks the pervert’s guide to cinema, waarin de controversiële filosoof Slavoj Zizek zijn visie op de film uiteen mocht zetten. In haar nieuwste film toont ze de werkwijze van de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer. (Sophie Fiennes, Engeland, 2010, Artificial Eye, regio 2)

BIRD WITH A CRYSTAL PLUMAGE/PHENOMENA
Tweemaal Dario Argento op bluray, en twee debuten: voor bird with a crystal plumage nam Argento voor de eerste keer plaats in de regiestoel, terwijl phenomena de eerste hoofdrol was voor een piepjonge Jennifer Connelly. (Dario Argento, Italië, 1970/1985, Arrow Video, regiovrij)

DEMONS/DEMONS 2
Meer Argento: hij schreef mee aan de meta-horror van demons, waarin het bioscooppubliek bij een zombiefilm de actie op het scherm in de zaal gespiegeld ziet, en het vervolg — met een hoofdrol voor zijn dochter Asia. (Lamberto Bava, Italië, 1985/1986 Arrow Video, regiovrij)

Eclipse serie 25: Silent Naruse
De vijf bewaard gebleven stomme films van de Japanse regisseur Mikio Naruse verzameld: flunky, work hard; no blood relation; apart from you; every-night dreams; en street without end. (Mikio Naruse, Japan, 1931/1932/1933/1933/1934, Criterion/Eclipse, regio 1)

Early Kurosawa
Meer vroeg werk van een Japanse grootmeester: zes niet eerder op dvd verschenen vroege films van Akira Kurosawa. Een mengeling van martial arts-films en de drama’s die hem later groot zouden maken. (Akira Kurosawa, Japan, 1943/1944/1945/1946/1947/1952, BFI, regio 2)

THE LIGHTHOUSE
In dit sombere, semi-autobiografische oorlogsdrama keert Lena uit Moskou terug naar haar geboortedorp in de door conflicten geteisterde Kaukasus. Melancholie voert de boventoon wanneer geopolitieke krachten het kleine dorpje opslokken.(Mariya Saakyan, Rusland, 2006, Second Run, regio 2)

TOPSY-TURVY
Regisseur Mike Leigh is notoir zwijgzaam over zijn werkwijze, gestoeld op improvisatie en intensieve samenwerking met zijn acteurs. Wellicht dat de perikelen achter de schermen van het maken van Gilbert & Sullivan’s operette The Mikado in negentiende-eeuws London indirect een tipje van de sluier oplichten. (Mike Leigh, Engeland, 1999, Criterion, regio 1)

THE MIKADO
En omdat ze bij Criterion ook niet vies zijn van een beetje synergie, brengen ze ook maar meteen de filmbewerking van de operette uit. (Victor Schertzinger, Engeland, 1939, Criterion, regio 1)

JB

Deze lijst is samengesteld door Boudisque (Vredenburg 31, Utrecht). Voor meer informatie ga naar boudisque.nl