Boeken: ReFocus: The Films of Abel Ferrara

De films van Abel Ferrara blijken uiterst geschikt voor een academische publicatie die “veronacht­zaamde Amerikaanse regisseurs” kritisch onder de loep legt.

De publicatiereeks ReFocus poogt het werk van “veronachtzaamde Amerikaanse regisseurs” binnen academische kaders van context te voorzien. De serie wijdde eerder al boeken aan uiteenlopende makers als Kelly Reichardt, Elaine May, Spike Jonze en Paul Schrader. Aan Florian Zappe de schone taak om een nieuwe publicatie samen te stellen, die aan de hand van elf hoofdstukken in de eindeloos fascinerende films van Abel Ferrara duikt. Het oeuvre van deze enfant terrible van de Amerikaanse genre- en arthousefilm blijkt uiterst vruchtbare grond voor zulke kritische herinterpretaties.

Abel Ferrara is een ideale aanvulling op deze reeks, omdat je de “vulgaire filmauteur” niet zomaar in een hokje kunt stoppen. Zijn eerste lange speelfilm is het pornografische 9 Lives of a Wet Pussy (1976). Daarna vertolkte hij zelf de hoofdrol in The Driller Killer (1979), een bloederige en satirische slasher, waarin een kunstenaar een boormachine oppakt en in de schedels van weerloze daklozen duwt. Met grandioze films als King of New York (1990), Bad Lieutenant (1992) en The Funeral (1996) groeide hij vervolgens uit tot een regisseur die de rauwheid van New York in keiharde genrecinema wist te vangen.

Zijn latere werk is minder geliefd, maar minstens zo fascinerend. Met onderschatte titels als het apocalyptische 4:44 Last Day on Earth (2011), het zelfreflexieve Tommaso (2019) en het surrealistische Siberia (2020) keerde Ferrara zijn filmblik volledig naar binnen. Het zijn autobiografische ontboezemingen, steeds met Willem Dafoe in de hoofdrol, van een regisseur die zijn eigen worstelingen met verslaving, spiritualiteit en ouderdom in kaart brengt.

ReFocus: The Films of Abel Ferrara benadrukt dat deze diversiteit binnen Ferrara’s oeuvre onze opvatting over wat een regisseur een filmauteur maakt oprekt. In Zappe’s eigen bijdrage onderstreept hij hoe Ferrara met zijn films het gehele spectrum van (non)conventionele cinema bestrijkt. Zijn genrefilms, existentiële drama’s, documentaires en zelfs zijn vroege pornofilm vormen een uniek huwelijk tussen de brutaliteit van Amerikaanse trash en het intellectualisme van Europese arthouse. Ferrara onderscheidde zich altijd al van andere makers uit de Amerikaanse underground door zijn grenzeloze obsessie met de Europese kunstfilms van Jean-Luc Godard en Pier Paolo Pasolini te incorporeren in zijn eigen films, die vuig, geil, gewelddadig en cool durfden te zijn.

Open boek
Er zijn meerdere momenten waarop het boek inzoomt op Ferrara’s toewijding aan zijn Italiaanse meester, die uiteindelijk leidde tot biografiefilm Pasolini (2014), waarin Willem Dafoe de laatste dag van de cineast en dichter vertolkt. “Ik wil deze film al maken vanaf het moment dat ik hoorde dat hij dood was. Hij is mijn leraar, mijn focus, al mijn hele leven, vanaf de dag dat ik Il decameron [1971] zag,” vertelde Ferrara in een enigszins onmogelijk interview met Filmkrant-auteur KEES Driessen. Ik heb Ferrara zelf ook meerdere keren gesproken – een interview van mij voor Senses of Cinema over Tommaso wordt tweemaal in dit boek geciteerd – en weet als geen ander dat de regisseur journalisten op afstand houdt.

De ironie is dat zijn late werk extreem openhartig is. Alleen in zijn films is Ferrara een open boek: hij is een van de meest schaamteloze en eerlijke regisseurs. Mede daarom is het jammer dat zijn miskende late werk enigszins achterwege blijft in deze verzameling essays.

Dit boek was immers een mooie gelegenheid geweest om Turn in the Wound (2024), zijn verguisde documentaire die snijdt tussen een concert van Patti Smith en Ferrara’s reportage van de oorlog in Oekraïne, in een ander daglicht te zetten. Die alom gehate film is namelijk een van de meer transparante films van een westerse regisseur die een geopolitieke crisis vanuit zijn eigen perspectief benadert. Juist dit soort beschimpte films verdienen een kritische herwaardering door ze in die bredere context van Ferrara’s oeuvre te plaatsen.

Hetzelfde geldt voor Zeros and Ones (2021), een postmoderne film die de spirituele crisis van de 21e eeuw in een geopolitieke thriller verpakt. Die film opent met een op een laptop opgenomen videoboodschap van hoofdrolspeler Ethan Hawke die de vierde muur openbreekt en Zeros and Ones een “Abel-film over 2020” noemt. Daarna begint de minimalistische thriller over de chaos van de wereld pas echt, waarin covid-lockdowns en politieke samenzweringen in elkaar smelten.

ReFocus: The Films of Abel Ferrara doet je inzien wat een “Abel-film”, in wat voor een vorm dan ook, inhoudt. Die kritische reflecties helpen vervolgens om zijn onbekendere pareltjes in een ander daglicht te zetten.

ReFocus: The Films of Abel Ferrara samengesteld door Florian Zappe | 2025, Edinburgh University Press | 192 pagina’s | €125