Boeken: Louis van Gasteren

Een academische analyse van het veelkleurige oeuvre van Louis van Gasteren biedt veel inzicht in de terugkerende preoccupaties van de controversiële cineast. Maar soms had een iets journalistiekere benadering best gemogen.

Door André Waardenburg

Eind november werd de boekpresentatie van Filming for the Future, Patricia Pisters’ analyse van het omvangrijke oeuvre van filmmaker en beeldend kunstenaar Louis van Gasteren (1922), overschaduwd door het nieuwsbericht dat de Universiteit van Amsterdam (UvA) de controversiële cineast geen eredoctoraat wilde toekennen. Ironisch genoeg werd Pisters slachtoffer van iets wat Van Gasteren aankleeft: media gaan meestal vrij weinig inhoudelijk in op zijn werk, maar zijn gretig als het gaat over de door hem gepleegde moord op een joodse onderduiker in de Tweede Wereldoorlog — een gebeurtenis die op allerlei manieren zijn leven getekend heeft.
Zo nuchter mogelijk behandelt Pisters dit beladen en complexe onderwerp in een van haar vijf thematisch geordende hoofdstukken, dat over oorlog en trauma’s uit het verleden gaat. Dit doet ze eerder academisch, met een verwijzing naar filosoof Gilles Deleuze, dan journalistiek. Hoewel daar iets voor te zeggen is, mist ze zo wel een deel van de hoog oplopende controverse. Zo rept ze met geen woord over Van Gasterens smaadprocessen tegen Het Parool, Karin Spaink en Pamela Hemelrijk. Ook wordt niet vermeld dat luis in de pels Theo van Gogh er schande van riep dat Van Gasteren, net als hij, in 2003 een Gouden Kalf kreeg en hem toen sarcastisch toeriep: "Daar [met het Gouden Kalf] zal die onderduiker ook blij mee zijn geweest". Iets minder omzichtigheid en voorzichtigheid had in het betreffende hoofdstuk niet misstaan.

Jonge rebellen
De andere hoofdstukken gaan over zijn terugkerende preoccupaties: land, water, jonge rebellen en Europa. Het is een zinnige manier om Van Gasterens veelkleurige oeuvre te ordenen en te duiden. In een toegankelijk stijl plaatst Pisters, hoogleraar Mediastudies bij de UvA, zijn werk in de context van zijn tijd, een tijd die hij al vanaf het begin dwangmatig voor het nageslacht wilde vastleggen. Daar danken we veel uniek materiaal aan, zoals een jazzperformance op de Amsterdamse Zeedijk (Jazz and Poetry, 1964) en nachtelijke beelden van de vervanging van tramrails op het Leidseplein (Railplan 68, 1954). Hij was vooral een chroniqueur van de woelige jaren zestig, die uitmondde in de onverwoestbare protestfilm Omdat mijn fiets daar stond (1966), de met een Gouden Kalf bekroonde documentaire Hans, het leven voor de dood (1983) en de bijbehorende, driedelige tv-serie Allemaal rebellen (1983).
Pisters suggereert dat ’tijd’ ook in meer abstracte en formalistische zin een bepalende rol speelt in alles wat Van Gasteren onderneemt. Met verwijzingen naar Deleuze, die geïnspireerd was door de non-lineaire opvattingen van de filosoof Bergson over het begrip tijd, beargumenteert ze dat Van Gasteren op allerlei manieren bezig is met het niet strikt chronologisch beleven van tijd. Dit idee keert terug in zijn montage, waarin verschillende tijdslagen vloeiend in elkaar over kunnen lopen, in zijn experimenten om via LSD in een andere dimensie terecht te komen en in de gedachte dat je in de toekomst op een heel andere manier terug kunt kijken op gebeurtenissen (en films van die gebeurtenissen). Voor Van Gasteren is niets eindig, zo zijn veel van zijn projecten onaf of beschikbaar in meerdere versies. Ook keert hij graag terug naar personen en onderwerpen die hij decennia eerder filmde. Zo maakte hij het aangrijpende Begrijpt u nu waarom ik huil? (1969), over hoe LSD-sessies een concentratiekampslachtoffer lijken te helpen zijn verleden te verwerken. In 2003 plaatste hij kanttekeningen bij dat aanvankelijke optimisme, met een even aangrijpende film (De prijs van overleven) over de zoon van de getraumatiseerde man. Op inzichtelijke wijze legt Pisters al die dwarsverbanden bloot, evenals de thematische en stilistische overeenkomsten in Van Gasterens werk. Hoewel Deleuze en mediafilosoof Marshall McLuhan altijd wat cryptisch blijven, worden de meeste academische theorieën in begrijpelijke taal uitgelegd. Overigens zitten er bij het boek drie dvd’s met daarop zeven van zijn documentaires. Een zinvolle toevoeging, al was het maar om te kijken of je het met Pisters eens bent.

Filming for the Future The Work of Louis van Gasteren | Patricia Pisters | Amsterdam University Press, 2016 | 194 pagina’s | €39,95

Boeken kort

David Lynch The Man From Another Place | Dennis Lim | 2015, Houghton Mifflin Harcourt | €18,99
Op de vraag: wat is Lynchiaans? wil Lynch niet meer zeggen dan dat het eerder in de buurt komt van het gat in de donut, dan de donut zelf. En dat hij ervoor waakt zich te veel te richten op dat gat, en meer op creatie. Lim, curator en bewonderaar, gaat maar wat graag in op een analyse van Lynch’ werk. Hij beschrijft zijn oeuvre, de stijl, zijn leven en incorporeert met groot gemak thema’s als het sublieme, postmodernisme en ethiek.

Shoot Like Tarantino | Christopher Kenworthy | 2015, Michael Wiese Productions | €16,50
Een dun boekje dat de lezer vooral aanspoort om heel goed te kijken. Kenworthy opent met het advies om eerst alle films van Tarantino te bekijken. Dan de desbetreffende scène nogmaals te bestuderen, dan het bijbehorende hoofdstuk te lezen en dan de scène nógmaals te kijken, wellicht op mute. Wat leer je daarvan? De technieken die Tarantino toepast om spanning op te bouwen bij de kijker. Er staat geen woord te veel in dit boek, een beknopte ode aan de stijl van Quentin Tarantino, geschreven door de schrijver van de populaire Master Shots-serie.

How to Watch a Movie | David Thomson | 2015, Alfred A. Knopf | €22,99
U kent de filmcriticus Thomson wellicht van bestseller Have You Seen..? waarin hij een zeer subjectieve favorietenlijst van duizend films opstelt en op een geweldige manier beschrijft. In dit boek gaat het Thomson niet om welke films je kijkt, maar hoe je ze kijkt. De dagen van onbezorgde cinema als pure entertainment zijn voorbij, hij stelt zijn lezer voor de uitdaging: are you watching close enough? En zo wordt dit boek een handleiding voor de bioscoopbezoeker. Maar dan wel een handleiding Thomson-style, dus met een weergaloze schrijfstijl, geïnformeerde geschiedenislessen die nimmer saai worden en filmanalyse die begrijpelijk is voor iedereen.

Documentary Case Studies Behind the Scenes of the Greatest (True) Stories Ever Told | Jeff Swimmer | 2015, Bloomsbury | €24,50
Dit boek is een serie van making-of-verhalen over dertien bekende en beruchte documentaires, van Super Size Me tot Sound and Fury, van Man on Wire tot The Act of Killing. Het wordt niet helemaal duidelijk hoe de selectie is gemaakt, en wat het doel van het boek is. Maar de losse hoofdstukken over de ontstaansgeschiedenis van de verschillende films zijn interessant en inspirerend.

Samenstelling Anne de Loos | International Theatre & Film Books | Leidseplein 26 | 1017 PT Amsterdam | t 020-622 6489, theatreand­filmbooks.com